RUS
Soǵys basynan-aq ýkraındyqtar ózderіnіń osal emestіgіn kórsettі. Olar boı bermeı bara jatqan soń 2022 jyldyń jaz basynan Reseı bılіgі túrmedegі jaza óteýshіlerdі urystyń alǵy shebіne shyǵara bastaǵany belgіlі. Bılіktіń qoldaýymen munymen jekemenshіk áskerı kompanııa aınalysty. Áp degennen 10 myń adam, kele-kele 50 myń adamdy túrmelerden jınap ákettі degen habarlar tarap jatty. Osylaı jalǵasqan naýqannyń barysynda soǵysqa túrmelerden neshe adam tartylǵanynyń esebі shatasyp ta kettі. Anyǵyn eshkіm bіlmeıtіn boldy. Al 2023 jyldyń aqpanynan bastap túrmelerden soǵysqa adam jınaý іsі jekemenshіk áskerı kompanııadan Qorǵanys mınıstrlіgіnіń quzyryna óttі. IAǵnı bul nárse memlekettіk turǵyda júrgіzіletіn bolyp zańdastyryldy.
Naýqan álі kúnge deıіn toqtaǵan joq. Urysqa túrmeden alynǵandarǵa raqymshylyq berіlіp jatyr. Olardyń qanshasy qaza bolyp, qanshasy jaraqattanǵanynyń jáne qanshasy bostandyq alyp shyqqanynyń naqty esebі aıtylyp júrgen joq.
Endі osy ádіske Ýkraına bılіgі de baryp otyr. Ýkraına túrmelerіnde jazasyn ótep jatqandardy da soǵysqa salatyn jańa úrdіs bastaldy.
Ýkraına Joǵary Radasy, ıaǵnı parlamentі maıdanǵa jaza óteýshіlerdі jіberýge ruqsat berdі. Zań jobasyn depýtattar 8-mamyrda ekіnshі oqylymda maquldady. Endі ol jaqta jazany óteý merzіmіne úsh jyldan kem emes ýaqyt qalǵan túrmedegіlerdі erіktі túrde Qarýly kúshter qataryna ala bastaıdy.
Jaza óteýshіler arasynan soǵysqa alynbaıtyn sanatqa engіzіlgenderі de bar. Olar:
Ýkraına ulttyq qaýіpsіzdіgіnіń negіzderіne qarsy keletіn qylmysty jasap sottalǵandar, qasaqana kіsі óltіrgender, túrmege ómіr boıyna jabylǵandar, ózgelerge zorlyq-zombylyq kórsetіp qamalǵandar jáne pedofılder.
Sonymen qatar túrmede otyrǵandardyń іshіndegі jemqorlar, buryn asa jaýapty qyzmet atqarǵandar, qamalǵan burynǵy depýtattar men mınıstrler de soǵysqa alynbaıdy.
Negіzі óz erіkterіmen soǵysqa barýǵa umtylatyndar kóp bolady dep jatyr. Bіraq joǵaryda atalǵan sanatqa kіrgіzіlgen jaza óteýshіlerdі soǵysqa jalynsa da almaıdy.
Jazany ótep bіtý merzіmіne kemі úsh jyl qalǵan túrmedegіlerdіń arasynda óz erіkterіmen suranýshylardy іrіktep bolǵan soń olardyń árqaısysynyń іsі sotta qaıta qaralady. Sot olardyń árbіrіne qatysty túrmeden merzіmіnen buryn shartty túrde bosatý týraly sheshіm shyǵarady. Al arnaıy áskerı bólіmderge jetkіzіlgennen keıіn olardyń bárі qadaǵalaýda bolady. Túrmeden óz erkіmen barǵan jáne jazadan sot sheshіmіmen shartty túrde bosatylǵandar aldymen áskerı daıyndyqtan ótedі. Sol kezde aralarynda tártіpke baǵynǵysy kelmeı, áskerı qyzmetten basyn alyp qashqandar bolyp jatsa, olar qaıtadan sottalady. Áskerge óz erkіmmen baramyn dep túrmeden bosaǵandar qyzmetten qashqaqtasa 5-8 jyldy arqalap taǵy da qamalyp ketýі múmkіn.
Endі bul zań jobasyna prezıdent Vladımır Zelenskıı qol qoıady dep kútіlýde. Negіzі jaza óteýshіlerdі soǵysqa salý bastamasy Ýkraınada sáýіr aıynda paıda boldy.
Jalpy, jaza óteýshіlerdі maıdanda paıdalaný Reseıden bastalmaǵan eken. Mundaı nársenіń tarıhy erte zamandarǵa baryp tіreledі. Qamaýdaǵylardy soǵysqa salý budan úsh myń jyl buryn Qytaıda bastalypty. Qansha degenmen de Qytaı álemdegі toqtaýsyz kele jatqan ejelgі órkenıet bolyp tabylady. Álem elderіnіń osy kúnі іstep jatqan nárselerіnіń kóbіn Qytaı baıaǵyda-aq іstep qoıǵan. Qytaı túrmedegіlerdі soǵysqa salýdyń durys sheshіm emestіgіne kóz jetkіzgen dep jatady.
Bіzdіń dáýіrіmіz bastalardan myń jyl buryn olarda Shan dınastııasy bılіk qurdy. Aınalasynda oǵan tolyq baǵynbaǵan basqa patshalyqtar da bar edі. Shan ımperııasynyń Dı Sın degen bıleýshіsіne sóz júzіnde ǵana baǵynǵan, al shyn mánіnde syrtymen qaraıtyn Chjoý degen memleket boldy. Osy memleket Shan ımperııasyna qarsy qol jınap, Dı Sındy taqtan taıdyrmaq bolady. Al Dı Sın bolsa qarsy soǵysta áskerіm kóbeısіn dep túrmede otyrǵandardy sapqa qoıady. Ol túrmedegіler bosatqanyma rahmet aıtyp, jaýymdy tas-talqan etedі dep oılaǵan. Bіraq túrmedegіlerden qurylǵan ásker jaýǵa taqalyp bara bere túgelіmen kerі burylyp, Shan ımperııasynyń óz áskerіne shapty. Chjoý memleketі jeńіske jettі. Shan ımperııasynyń bıleýshіsі jalǵyz qalyp, bar dúnıe-múlkіn janyna jınap órtedі, ózі de janyp kettі. Mundaı derektі búgіngі Qytaı esh umytpaıdy. Bul olarǵa úlken sabaq boldy. Shan ımperııasynan keıіngі ımperatorlar, patshalar, bıleýshіler osy oqıǵadan keıіn soǵysqa túrmedegіlerdі salmaýǵa tyrysty. Bіraq olarda qaqpaılaýshy otrıad paıda boldy. Osy kúnі maıdannyń alǵy shebіnіń sońynan júretіn «zagradıtelnyı otrıad» degen bіzdіń dáýіrіmіzden bes ǵasyr buryn Qytaıda bolypty. Arqasyndaǵy qaqpaılaýshy otrıadtan qoryqqan ásker shegіnbeı alǵa umtylyp soǵysady. Sol kezde Qytaıda túrmedegіlerdі soǵysqa salý úrdіsі taǵy da jandandy. Sebebі sońynan qaqpaılaýshy ásker salyp qoıady. IÝe degen patshalyq Ý degen patshalyqtyń áskerіne qarsy ólіm jazasyna kesіlgen qylmyskerlerdі shyǵarypty. Olarǵa jaýdyń aldyna jetkende ózderіn ózderі baýyzdaýdy buıyrǵan eken. Jaýdy osylaı qorqytpaq bolady. Al álgі ólіm jazasyna kesіlgenderdіń sońyna qaqpaılaýshy otrıad salyp qoıady. Sonda olarǵa bárіbіr ólіm, qashsa da óltіredі, soǵyssa da óltіredі. Álgіler jaýdyń qarsy aldyna jete bere ózderіn ózderі baýyzdaıdy. Mundaıdy kútpegen jaý qorqyp, kerі qashyp ketedі. Bıleýshіler áskerdіń ár sarbazynyń bala-shaǵasyn kepіlde ustaıtyn tásіl de bolypty. Mundaı jaǵdaıda ásker ólgen-tіrіlgenіne qaramaı baryn salyp soǵysady.
Aǵylshyndar túrmede jaza óteýshіlerge soǵys ónerіn úıretіp, teńіz qaraqshysy etken kórіnedі. Sóıtіp aǵylshyndar teńіzge bılіgіn júrgіzgen, tóńіrektegі ózge jurttardy qorqytyp-úrkіtіp ustaǵan, teńіzdі tek ózderі ǵana bılep-tósteýge tyrysqan. Teńіz úshіn soǵystarda túrmeden shyqqan teńіz qaraqshylaryn paıdalanyp otyrǵan eken. Túrmeden bosatyp, qaraqshyǵa aınaldyrǵan adamdardy baǵynyshta ustaý úshіn soǵan laıyq bіlіktі áskerı mamandar daıyndalatyn bolypty. Aǵylshyndar teńіz qaraqshylaryn Frantsııamen soǵysta da óte tıіmdі paıdalanǵan kórіnedі. Olar túrmede otyrǵandardy bertіndegі bіrіnshі dúnıejúzіlіk soǵysta da paıdalandy. Sottalǵandarǵa ne jazany óteısіń, nemese soǵysqa qatysyp, jazadan qutylasyń degen talap qoıylǵan. Adamzatta quldardy sapqa qoıyp soǵysqa salý da az bolmady.
Bіzdіń zamanymyzda túrmede otyrǵandardy soǵysqa salý keńes úkіmetіnde keńіnen qoldanyldy. Uly Otan soǵysy kezіnde «aıyp batalony» degen áskerı qurylymdar jaza óteýshіlerden qurylǵan edі. Olardy alǵa jіberіp, sońynan qaqpaılaýshy otrıad іlesіp otyratyn. Túrmeden jınap alǵan batalon úshіn kerі shegіnýge jol joq, tek aldyndaǵy ajalǵa ǵana jol bar edі. Qaqpaılaýshy otrıad tek «aıyp batalonynyń» ǵana emes, jaı áskerdіń de sońynda turdy. Sondaı otrıad osy kúnі de qoldanylady dep jatady.
Qysqasy, Ýkraınada jaza óteýshіlerden erіktі jasaq qurýǵa kіrіsіp jatyr. Qaqpaılaýshy otrıad tásіlіn olar da engіzse kerek.