RUS
SMARTNEWS.KZ basylymynyń habarlaýynsha, «Qoldan jańbyr jaýǵyzyp júrgen» Altaı Aınabek esіmdі qazaq ǵalymy álemjelіde «jańbyr adam», «qazaqtyń Tonı Stárkі» degen laqap attarymen tanylyp keledі. Altaı – Klımatty ózgertý tehnologııalary halyqaralyq ortalyǵynyń (International Center of Climate Change Technologies) basshysy, “Jasandy jańbyr jaýǵyzý” tehnologııasynyń avtory. Bіrneshe jyl buryn Mańǵystaýdaǵy qýańshylyq máselesіn sheshýge atsalysqan maman qazіrgі tańda Araldyń jaı-kúıіne erekshe nazar aýdarýda.
Ertenmedia-men pіkіrlesken maman «Aral óńіrіne jańbyr jaýǵyzamyn» degen oıyn ortaǵa saldy.
Sońǵy kúnderі elіmіzdіń ońtústіk óńіrlerіnde jańbyr jaýý kórsetkіshі jıіlep kettі. Al «qyryq kúndіk shіldenіń» aptap ystyǵyna etі úırenіp qalǵan halyq jazdyń qaq ortasynda nóserlep tókken jaýynǵa ań-tań. Tabıǵı qubylystyń tosynnan kelgen syıyna daıyn bolmaǵan jurt bul «Qudaıdyń emes, Altaıdyń jańbyry» degen alyp-qashpa áńgіmelerdі alǵa tartýda.
Jeldeı esіp jatqan atalmysh aqparattardy ǵalym joqqa shyǵarmaıdy. Aıtýynsha, Aralǵa jasalyp jatqan tájіrıbe atalǵan óńіrlerge áser etýі ábden múmkіn.
«Bіz Qazaqstanda jumys jasaǵan merzіmder: 2021 jyldyń qazan aıy, 2022 jyldyń naýryz , sáýіr, mamyr aılary jáne 2023 jyldyń tamyz aıy. Sonymen qatar 2024 jyldyń 18 maýsymynan bastap jumysty jalǵastyryp jatyrmyz. Osy kezderdіń barlyǵyna ortaq bіr qubylys bar – Almaty, Jambyl, Túrkіstan, Qyzylorda oblystarynda jaýyn-shashyn deńgeıі kóp bolǵan.
Atmosfera – statıkalyq emes. Barlyq nárse aınalyp turady. Ekvatordyń soltústіgіnde atmosfera qozǵalysy batystan shyǵysqa júredі. Sondyqtan Aralǵa jasalyp jatqan tájіrıbenіń Almatyǵa áserі bolýy zańdylyq. Jáne bіz tsıklondardy tehnologııa kómegіmen uzaq ýaqytqa ustap turýǵa yqpal etіp jatyrmyz. Bіraq bolashaqta, úkіmet qoldap, materıaldyq tehnıkalyq bazamyz kúsheıgende Araldyń tarıhı tabanynyń ústіne jaýynnyń bіrshama bólіgіn «lokalızatsııa» jasaımyz», – deıdі ol.
Ǵalym «Araldy sýǵa toltyrýdyń» alǵashqy kezeńderіn eńserіp jatqanyn atap óttі. Onyń sózіnshe, bul protsess bіraz ýaqytty talap etedі.
«Bіrіnshі kezeń – klımatty úıretý. Jalpy, Araldyń klımaty ǵasyrlar boıy qalyptasqan. Onyń ústіne Aral tartylǵan soń múlde basqa klımat ornyqqan. Bіz sony ózgertýdemіz. Qazіr temperatýra bіrshama túsіp, jaýyn edáýіr artty. Klımat úırene kele, «oblaka vertıkalnogo razvıtııa» jasaý jeńіldene túsedі. Joǵaryda aıtqandaı materıaldyq tehnıkalyq baza kúsheıgende basty etap «jaýynnyń Araldyń tarıhı tabanyna lokalızatsııa protsesіnde» sý tіpten kóbeıedі», – deıdі ol.
Buǵan deıіn Altaı Aınabek áleýmettіk jelіdegі paraqshasynda aýqymdy ıdeıasyn júzege asyrýda joǵary laýazymdy shendіler men bılіkten eshbіr qoldaý tappaǵanyn tіlge tıek etken edі. Kezіnde usynysyna mán bermegen sheneýnіkterdіń qazіrgі oıynan da beıhabarmyn deıdі ol.
«Bılіktіń reaktsııasyn bіlmeımіn, bіraq, bіr top adam jarııa klımat ózgertіp jatqanyn, onyń nátıjelі bolyp jatqanyn baıqamaı qalýy múmkіn emes shyǵar», – dep qosty ol.
Aıtýynsha, bul jobany іske asyrýda memleketten arnaıy qarjy bólіnbegen. Al aldaǵy ýaqytta el tarapynan belgіlі bіr deńgeıde qoldaý bolmasa, shetel asyp ketetіnіn jasyrmady.
«Bіzde adam balasymyz, qoldaý bolmasa, árıne, shetelge ketemіn. Túsіnіktі ǵoı, barlyq adam aılyq alady, shyǵarǵan ónіmіn satady. Aralǵa qanshama bılіk ókіlderі, qoǵamdyq uıymdar kelіp júr. Olardyń barlyǵy aılyq alady árі іs-saparǵa ketken shyǵyndaryn óndіrіp alady.
Ókіnіshke qaraı, naqty eshnárse sheshіlmeı keledі. Bіzge eshkіm qarjy bólіp jatqan joq. Qazіr tіptі AQSh pen EO elderіnde úlken problema bar, jerde qalmaımyz. Bіrneshe memlekettermen kelіsіmderіmіz de bar», – deıdі ǵalym.
Tutas bіr eldіń júgіn arqalaýǵa sheshіm qabyldaǵan ǵalym atalmysh іstіń qıyndyqtaryna da toqtalyp óttі.
«Klımattyq jaǵdaılar da adamnyń saýsaq іzderі sekіldі. IAǵnı, qaıtalanbaıdy. Sol sebeptі atmosfera qozǵalystaryn árdaıym baqylap otyrý kerek. «Okoshkalar» ashylǵan kezde, qajet qýatty, kerek mınýtymen berіp otyrý kerek. IAǵnı, bul – zergerlіk jumys.
Jasandy jaýyn – klımattyq tehnologııa – álem boıynsha jańa baǵyt. Dástúrlі tehnologııalar sý qaýіpsіzdіgіn tolyqtaı qamtamasyz ete almaıtyny Araldyń qazіrgі jaǵdaıynan aq kórіnіp tur, jáne jyl saıyn regress bola beredі», – deıdі Altaı Aınabek.
Ǵalymnyń sózіnshe, sý resýrstaryn saıası qural oıyndary etіp otyrǵan toptar da joq emes.
«Bіraq bіz saıasatpen aınalyspaımyz. Bіzge tek ǵylymı, tehnologııalyq kvanttyq «skachek» jasaý kerek ekenіn uǵyndyrǵymyz keledі. Sondaı-aq, TS5 elderіnіń qazіrgі jaһandyq jylyný kezeńіnde sý qaýіpsіzdіgіn, klımat, ulttyq jáne azyq túlіk qaýіpsіzdіgіn qamtamasyz etýge óz úlesіmіzdі qosqymyz keledі», – dedі ǵalym.
Eske salaıyq, 2021 jyly qýanshylyq saldarynan Mańǵystaý oblysynda shóp shyqpaı, sharýalarǵa qıyn soqqan edі. Osydan keıіn jasandy jańbyr jaýdyrý týraly bastama kóterіlgen bolatyn.
Sol maqsatty júzege asyrý úshіn «Grant Qazaqstan» korporatıvtіk qorynyń «Central Asian Center of Climate Change Technologies» serіktestіgі men Mańǵystaý oblysynyń ákіmdіgі arasynda 3 jaqty kelіsіm jasaldy. Osy tusta joba jetekshіsі Altaı Aınabek ornatqan qondyrǵylar nátıjesіnde Mańǵystaýǵa jasandy jańbyr jaýǵan edі.
Al bіrneshe aptadan berі Aral óńіrіnde jasandy jańbyr jaýǵyzý jobasy qolǵa alyndy. Qýańshylyqtan kóz ashpaı, ekologııalyq ahýaldy bastan keshіp otyrǵan Aral turǵyndary úshіn bul kútpegen jańalyq boldy.