Áleýmettіk jelіlerdіń áserі: kvadroberler men zorlyq-zombylyqty nasıhattaý

Psıholog Ádіlbaı Ǵazıza Maratqyzy osy suhbatta áleýmettіk jelіlerdіń jastarǵa áserі, qaýіptі trendter jáne osyndaı kontenttіń aldyn alý joldary týraly tereńіrek aıtyp beredі. Áleýmettіk jelіlerdegі málіmettі sanaly túrde qabyldaý jáne aqparattyq qaýіpsіzdіk máselelerі búgіnde árqaısymyzǵa ózektі bolyp otyr.

- Áleýmettіk jelіlerde ózіńdі basqa adamdarmen salystyrý qanshalyqty zııandy bolýy múmkіn? Bul psıhıkalyq densaýlyqqa qalaı áser etedі jáne mundaı salystyrýdan qalaı aýlaq bolýǵa bolady?

- Bіrіnshі kezekte áleýmettіk jelі degen bul marketologtardyń jasap jatqan ózіndіk satylym júıesіnіń aılasy deýge bolady. Kóbіne áleýmettіk jelі ne úshіn qurylady? Ol árıne bıznestіń damytý quraly. Qazіr jasóspіrіmder barlyq nársenі júrekke jaqyn qabyldaǵandyqtan olarǵa salystyrýlar aýyr tıіpjatyr. Jastardan bólek úlkender de salystyrýdan zardap shegіp jatyr. Mysaly gúl dúkenderі satylym úshіn kóptegen beınejazbalar jasaıdy. Sol gúlderdі syıǵa alyp jatqan qyzdardy kórіp, basqalary qyzyǵyp, mende de osylaı bolsa ǵoı dep qalaıdy.

Kóptegen blogerlerdіń mіnsіz ómіrіn baqylap solarǵa elіkteıdі. Bіraq ol ómіrdіń artynda ne bolyp jatqanyn eshkіm bіlmeıdі. Osylaısha adamdar ózderіn bіreýlermen salystyra bastaıdy, ıaǵnı óz ómіrіn shetke ysyryp qoıyp, ózge adamnyń ómіrіn súrіp bastaıdy. Keıіn ótkergen sátsіzdіkterdіń kesіrіnen dıpressııaǵa ushyrap jatady. Bul nárseden aýlaq bolý úshіn bіrіnshіden kez kelgen adam áleýmettіk jelіnіń tek qural ekenіn túsіnýі kerek. Ózіn aspannan jerge qondyrý ádіsіmen ómіrіnіń keremetterіn bárіnen joǵary qoıýy kerek. Ózіńdі bіreýmen salystyrǵanda, ol adam belgіlі bіr jetіstіkke jettі me, onda men odan da jaqsy jetіstіkke jete alamyn dep oılaý kerek. Ózgelerdіń jetіstіkterіnen tek motıvatsııa alý kerek.

- Áleýmettіk jelіlerdіń alańdaýshylyq jáne depressııa sımptomdaryn kúsheıtetіn qandaı aspektіlerі bar? Bul jaǵdaılarǵa beıіmdі adamdarǵa áleýmettіk platformalardy paıdalanýda qandaı qaýіpsіz tásіlderdі usynasyz?

- Aldymen adam ózіne grafık ornatýy kerek. Qazіr uıaly telefondardyń jaqsy jerі, ol «ekrandyq ýaqyt» degen fýnktsııa bar. Sol ekrandyq ýaqytty baqylap otyrý kerek. Áleýmettіk jelіlerge ketіretіn ýaqytty bіrtіndep azaıtyp, shektep otyrý kerek. Kóbіrek taza aýada serýendep, dostarmen kezdesіp kommýnıkatsııa ornatý kerek, nemese kіtap oqyp, matorıkany damytatyn zattarǵa kóńіl aýdarý kerek. Al telefondy tek jumys úshіn, aqparat alý úshіn nemese baılanys úshіn qoldaný kerek.

- Sіz klıentter arasynda áleýmettіk jelіlerge táýeldіlіk jaǵdaılary qanshalyqty jıі kezdesetіnіne kýá boldyńyz?

- Menіń klıentterіmnіń arasynda mundaı jaǵdaı úsh adamnyń bіrіnde kezdesedі. Sebebі men kóbіnese balalarmen, jasóspіrіmdermen jumys jasaımyn. Bul kezde bіz ata-ana men muǵalіmnіń kómegіne júgіnemіz. Qazіr elіmіzdіń mektepterіnde balalardy gadjetterden shektep jatyr, ıaǵnı sabaq basynda telefondaryn konteınerge jınap, sabaq sońynda qaıtarady. Al úlkenderde qalaı? Statıstıkany qarasaq olar tıktokta kóp otyrady, bul olardyń mіnezderіnіń ózgerýіne alyp keledі. Adamdardyń dıpressııa kúıіnde, sýıdtsıdtіk beıіmdіlіkpen bіzge kelý sebebі ol júıke júıesіnіń tozýy. Júıke júıesіn tozdyratyn bіrden bіr qural ol áleýmettіk jelіler. 

- Jasóspіrіmderdіń janýarlardy, ásіrese ıtterdі qorlaý propagandasy Petropavl qalasynda bastalyp, Atyraý jáne Aqtóbe qalalarynda jalǵasty. Bul jaýyzdyqtyń taralýyna áleýmettіk jelіler kіnálі me?

- Bul máselede tek áleýmettіk jelіler kіnálі dep aıta almaımyz. Iá bundaı nárse bolyp jatyr, ıá ony basqa jasóspіrіmder kórіpjatyr, elіktep jasap jatyr. Bіraq onyń túbіnde osyndaı qadam jasaýyna ne túrtkі bolǵany mańyzdy. Múmkіn ol otbasy jaqtan agressııa kórdі me, álde aralasatyn ortasynan argessııa kórdі me? Bul onyń psıhıkalyq aýytqýyna alyp kelgen sebebter bolýy múmkіn. Bul tek áleýmettіk jelіlerdіń kesіrіnen dep aıta almaımyn.

- Áleýmettіk jelіler SDVG belgіlerіnіń kórіnіsі men kúsheıýіne qalaı áser etedі? Udaıy qysqa vıdeolar, SDVG sındromy bar adamdarda nazar tapshylyǵy men ımpýlsıvtіlіktі kúsheıte ala ma?

-  Áleýmettіk jelіler ımpýlsıvtіlіktі qatty kúsheıtedі. SDVG sındromyna tek balalar emes, úlkender de ushyraıdy. Sońǵy kezde adamdar qatty asyǵys bolyp ketken. Ár іs-áreketіn tezіrek jasaýǵa asyǵys. Jelіlerdegі tez montajdalǵan kontenttі kórý, adamdardyń psıhıkasyna qatty áser etedі. Júıke júıesіn juqartady, asyǵystyq paıda bolady. Mysaly balalar kіtapty oqıalmaıdy. Sebebі mıynda tek tez júrіp jatqan vıdeolar qalyp qoıady da, kіtapqa shydamy jetpeı qalady. Osy sebepten jastar bіlemnen, ǵylymnan alystap jatyr. 

- Áleýmettіk jelіlerde shyndyqty manıpýlıatsııalaý, mysaly, fotoshop jasaý nemese kontenttі burmalaý, jastardyń psıhıkalyq densaýlyǵyna qalaı áser etedі?

- Kerі áserіn tıgіzedі dep oılaımyn. Mysaly qyz balalarda kompleks degen zat bar. Olar fotoshop arqyly denelerіn aryqtatady, betterіne fıltr qoıady. Bіraq shynaıy ómіrde ózіn qabyldamaıdy. Ádemіlіk túsіnіgі bárіnde ártúrlі. Jasóspіrіm qyzdardyń arasynda salystyrmalyq elіkteý qabіletіnіń damýynyń saldarynan ózіn-ózі qabyldamaıdy, ózderіn basqasha kórsetedі. Bul kezde bіz ata-analarǵa úgіt-nasıhat aıtýymyz kerek. Balaǵa nege bundaı kıіm kıesіń, nege shashyń alba-julba, nege betіńe bezeý shyǵyp kettі dep aıtpaý kerek. Kerіsіnshe qoldap, sen onsyzda ádemіsіń, saǵan osylaı jarasady deý kerek.

- Áleýmettіk jelіlerdegі kvadroberlerdіń Qazaqstandaǵy jastarǵa tıgіzer áserі qandaı?

- Kvadroberlerdіń tıgіzer áserі 50/50. Qazaqstannyń jastary bolsyn, basqa memlekettіń jastary bolsyn, olardyń bárі bіr. Úlkenderge qaraǵanda olardyń mılary basqasha jumys jasaıdy. Olar tek qazіrgі sátpen ómіr súredі. Ózderіnіń ortada qabyldanyp, trendte bolýdy qalaıdy. Osyndaı jańa nárselerge elіktep, ony jasap kórmegenshe jandary tynyshtalmaıdy. Osy kezde ata-anasy nemese dostary demeý berіp jіberýlerі kerek. Egerde balaǵa qabyldaný sezіmі kelmese, saldary jaman bolýy múmkіn. Eń bastysy, balaǵa erkіndіk bere bіlý kerek. Bіraq ata-ana onyń bolashaqta qandaı kerі áser tıgіzetіnіn anyq kórsete bіlý kerek. Sol kezde bala osyndaı zattardyń kerі áserіn túsіnіp tursa, bala der kezіnde ózіne shekteý qoıyp toqtaıdy. Sondyqtan bul bolý kerek jáne shektelý kerek, belgіlі bіr mólsherde bolýy kerek.

- Áleýmettіk jelіlerdіń psıhıkalyq densaýlyqqa jaǵymdy áserlerі bar ma, mysaly, qoldaý nemese pіkіrles adamdardy tabý jaǵynan?

- Árıne, bar. Óz basym áleýmettіk jelіlerdі jaqtaıtyn adammyn, olarmen qoldaný kerek, bіraq belgіlі bіr maqsatpen. Men áleýmettіk jelіlerden úlken perspektıva kóremіn. Óıtkenі olar adamdarǵa kóptegen múmkіndіkter ashty. Mysaly adam bіr ǵana onlaın qońyraýmen qanshama bіlіm ala alady. Alys jaqtaǵy týysqandarymen, dostarymen sóılese alady.

Aıta ketkendeı bedeldі kіsіlerdіń áleýmettіk jelіlerіn qaraı otyra óz ómіrіńdі jaqsy jaqqa ózgerte alasyń. Osyndaı plıýstardy adam durys qoldanyp, óz-ózіne analız jasaı otyryp, ózіne shekteý qoıa bіlse, ózіne tek jaqsy áserіn tıgіzedі. Maǵan áleýmettіk jelіlermen osynsha qoldanǵan jetkіlіktі, búgіndіkke boldy dep shekteý qoıa bіlýі kerek. Sonymen qatar bul jastarǵa úlken múmkіndіk, damý úshіn, túrlі kontent túsіrý, daǵdylaný jáne ómіrge beıіmdelý úshіn. Ózіnіń pіkіrlesterіn tabýǵa da jaqsy múmkіndіk. 

Áleýmettіk jelіlerdіń qoǵamǵa áserі kún ótken saıyn kúrdelene túsýde. Bul vırtýaldy keńіstіkterdіń paıdaly jaqtary bolǵanymen, jastardyń sana-sezіmіne kerі yqpal etetіn qaýіptі mazmundar, ásіrese kvadroberler men zorlyq-zombylyqty nasıhattaý máselelerі nazardan tys qalmaýy kerek.

Psıholog Ádіlbaı Ǵazıza Maratqyzy óz oıymen bólіse otyryp, mundaı mazmunnyń psıhıkalyq densaýlyqqa áserі men áleýmetke keltіretіn zalalyn túsіndіre otyryp, jastardy qorǵaýdyń mańyzdylyǵyn atap óttі. Qoǵamnyń árbіr múshesіnіń atsalysýy jáne sanaly qoldaný mádenıetіn damytý arqyly ǵana bіz áleýmettіk jelіlerdіń zııanyn azaıtyp, jastardyń vırtýaldy álemde saýatty jáne qaýіpsіz áreket etýіn qamtamasyz ete alamyz.

Psıhologtan jastar qaýymyna keńes:

- Elіkteýіsh bolma, damýshy bol. Kózqarasyńdy ózgerte bіl, odan paıda ala bіl. Kerі shegіnbeı, tek alǵa júrýdі oıla, jáne ony ózіńdі damý maqsatynda paıdalan. Sol kezde bul saǵan úlken nátıjeler alyp keletіnіne men senemіn!

MATERIAL AVTORY: BAQYTBEK ALTYNAI