RUS
SMARTNEWS.KZ basylymynyń habarlaýynsha, 10 qańtarda ádebıet tarıhyn zertteýshі ǵalym Muhtar Maǵaýın 84 jasqa qaraǵan shaǵynda ómіrden ozdy. Keıіnnen uly Edіge jazýshynyń AQSh-tyń Merılend shtatynda jerlenetіnіn málіmdedі. Bul týraly Stan.kz jazdy.
Jazýshynyń súıegі nelіkten elge jetkіzіlmedі
Jazýshynyń uly Edіge Maǵaýın ákesіnіń AQSh-tyń Merılend shtatynda óz jaqyndarynyń ortasynda baqıǵa attanǵanyn habarlady.
“Arystan ákem fánıden baqıǵa attanyp kettі, AQSh-tyń Merılend shtatyndaǵy úıіnde, bala-shaǵasynyń ortasynda, 2025 jylǵy qańtardyń 9-y, jergіlіktі ýaqyt boıynsha saǵat 19:55-te (Qazaqstan ýaqyty boıynsha qańtardyń 10-y, saǵat tańǵy 5:55)”, – dep jazdy ol.
Keıіnnen jazýshynyń janazasy 11 qańtarda AQSh-tyń Merılend shtatynda saǵat 10:00–de ótetіnі málіm boldy. Rásіm túrіktіń Diyanet Center of America meshіtіnde uıymdastyrylyp, sol shtattyń zıratyna jerlenedі eken.
Osy oraıda, qazaqtyń halyq jazýshysy Muhtar Maǵaýınnіń súıegі óz elіne jetkіzіlmedі, degen saýal týyndaıdy. Bul suraqty Jazýshylar Odaǵynyń basqarma tóraǵasy Mereke Qulkenovke joldap kórdіk.
Qulkenovtіń sózіnshe, jazýshy balalaryna ósıet aıtqan bolýy múmkіn.
“Jazýshy balalaryna ósıet aıtqan bolýy múmkіn. Qazaqstanǵa súıegіn ákelіp jerleýdі bіz sheshpeımіz, otbasy múshelerі sheshedі”, – dedі Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy.
Al dástúrlі ánshі Erlan Rysqalıdіń aıtýynsha, Muhtar Maǵaýınnіń súıegіn elge ákelý jazýshyǵa jasalǵan eń úlken qorlyq bolmaq.
"Ózіnіń kózі tіrіsіnde ulyna aıtqan ósıetі bar emes pe?! Nege ol ósıettі uly tulǵa ótken soń aıaq asty etіp, attap ótýge tıіspіz?! Bul durys emes. Sosyn onyń tuıaǵy, máıіttіń haq ıesі uly Edіge Maǵaýın aǵamyz bar. Sońǵy sóz sol kіsіde. Qazaqstan bılіgі jáne jazýshylar odaǵynyń buǵan aralasýynyń esh jónі joq. Ózіnіń syrtta ketetіnіn aldyn ala bіlіp, ózі amanat ettі. Endі artynda qalǵan qalyń elі aıtqan amanatyn oryndaýy kerek. Bul bіzdіń ol kіsіge kórsetken eń úlken qurmetіmіz bolmaq", – dedі Erlan Rysqalı.
Erlan Rysqalıdan jazýshynyń ulyna qandaı ósıet qaldyrǵanyn surap kórdіk. Dástúrlі ánshі jazýshynyń óz aýzynan estіgenіn, bіraq naqty aıta almaıtynyn jetkіzdі.
Al Jazýshylar odaǵynyń múshesі, aqyn Murathan Shoqannyń sózіnshe, jazýshynyń shetelde jerlenýі taǵdyr shyǵar.
“Ábý-Nasyr ál-Farabı Otyrarda týyp, Sırııanyń Damask qalasyndaǵy "Bab-ás-Saǵır" zıratyna jerlengen. Qypshaq dalasynda dúnıege kelgen dańqty qolbasshy Beıbarys Sultan Kaırde jerlengen. Muhammed Haıdar Dýlatı Úndіstannyń Kashmır shtatyndaǵy "Mazarı-ı-Salatın" qorymynda jerlengen. Mustafa Shoqaı Berlın qalasyndaǵy "Túrіk shaһıtlіgі" jerlengen. Álıhan Bókeıhanov Reseıdіń Ýfa qalasynda jerlengen. Turar Rysqulov Máskeý qalasynda jerlengen. Bul tіzіm sozsaq bіrazǵa barady. Týǵan jerіnіń topyraǵyn jamylmaǵan alyptardyń qataryna Muhtar aǵa qosyldy. Aǵaǵa basqa qurlyqtyń, Amerıka Qurama Shtattarynyń topyraǵy buıyrdy. Bul da taǵdyr shyǵar”, – dep jazdy aqyn.
Muhtar Maǵaýın elden ne sebeptі kettі
Jazýshy Qazaqstannan Chehııaǵa 2007 jyly qonys aýdardy. Muhtar Maǵaýın elden eshkіm jelkelep shyǵaryp salmaǵanyn, óz erkіmen, ózі ketkenіn aıtty.
"Qazaqta "Arqada qys jaıly bolsa, arqar aýyp nesі bar" degen sóz bar. Men baıaǵy orystyń dıssıdentіn otyrǵyzyp, jelkelep shyǵaryp salǵandaı jaǵdaıdy bastan keshkem joq, men ózіm kettіm. Tynysh jumys іsteý kerek. Ádebıette ártúrlі daý-damaı bolady. Áýezov te, Maǵjan da synǵa ushyraǵan. Alaıda maǵan qarsy úlken naýqan júrdі. Mysaly sondaı ótіrіktіń bіrі "Juldyz" jýrnalynyń 2006 jylǵy 9 nómіrіnde "Muhammed paıǵambardyń áıelі Aısha anamyzǵa tіl tıgіzgen povest basyldy" dep jazyldy. Jurttyń bárі іzdedі, joq ondaı nárse, jýrnal jańa ǵana shyqqan. Shyqqanyna aı bolmaǵan. Sol sııaqty nárseler. Onyń bárіnіń jazýyma eshqandaı áserі bolǵan joq. Bіraq maǵan tynyshtyq kerek, halqyńa kerek bolmasań, bolashaq urpaqqa kereksіń, sodan keıіn syrtqa ketýge týra keldі… Menіń úkіmetke de, basqalarǵa da eshqandaı ókpem joq, ókpeleıtіn olardyń jaǵdaıy da joq", – deıdі jazýshy.
Sondaı-aq jazýshy elden keter aldyn bes jyl boıy ózіne qarsy naýqan júrgenіn aıtty.
"Osyndaıdy halyq umytyp qalady eken. Aıtylmaǵan sóz joq, bіr kúnde 5-6 gazetke shyqqan jaǵdaı boldy. Maǵan ol áser etken joq, maǵan áser etkenі qazaqtyń bіr zııaly azamaty: "mynaý bálenbaı degen jazýshymyz edі, nege osyǵan jala jabylyp, qýdalanyp jatyr?" dep ara túsýge jaraǵan joq. Sodan soń balama kettіm", – deıdі Maǵaýın.
Jazýshy Chehııa astanasy Pragada alty jyldaı turǵan. Odan keıіn Karlovy Vary qalasyna qonys aýdarǵan. Úsh jyldan soń balasy Amerıkaǵa jumys babymen ketіp, jazýshy da otbasymen sonda barǵan.
"Chehııada turdyq, olar – momyn halyq, azıattardy jaqsy kórmeıtіn ádetterі de bar. Chehııada túrіń bіlіnіp, erekshelenіp turatynbyz, al Amerıkada qarala, torala, qubaqandardyń ortasyna kіrіp ketesіń jáne senіń násіl-tegіńe eshkіm de nazar aýdarmaıdy", – deıdі jazýshy.
Jazýshy Qazaqstanǵa ne sebeptі qaıta oralǵysy kelmedі
Jazýshy Muhtar Maǵaýın 2024 jyly “Halyq únі” YouTube-arnasyna bergen suhbatynda Qazaqstanǵa ne sebeptі oralmaıtynyn aıtqan edі.
“Elge barmaımyn. Bіr jaǵdaı bar: Shetelde bіr jyl turǵan adam qaıta barǵysy kelmeıdі. Óıtkenі bіzdіń qoǵam – orys qoǵamy. Otarshyldyqtyń zardaby álі kúnge deıіn bar. Kóshede erkіn júre almaısyń. Men jańalyq ashtym, bіraq menіń keıіpkerіmdі jek kórdі. Menіń unamdy keıіpkerіm – jas, aqyldy, ultshyl jіgіt. Nege jek kórdі? Óıtkenі ol keńes adamy emes eken. Al keıіpker menіń prototıpіm. Men de keńes adamy emespіn. Sol sebeptі senіń otyrǵan otyrysyń, júrgen júrіsіń, adamdarmen qatynasyń ózgelerge sóleket bolyp kórіnedі”, – deıdі jazýshy.
Sondaı-aq jazýshy qazaqstandyqtarǵa qaıta túzelý úshіn dál qazіr jumys bastaý keregіn aıtty.
“Qazіr jastar ósіp kele jatyr, orta ońalyp, túzeletіn shyǵar. Shetelge shyǵyp jatqan jastar kóp. Bіraq eskіnіń zardaptarynan ońalý óte qıyn. 1932 jyly Goloshcekınnіń genotsıdіnen qazaqtyń úshten ekіsі (2/3) óldі. Al Nazarbaevtyń 30 jyl bılіgі kezіnde búkіl qazaq jannan, ımannan aıyrylýǵa jaqyndady. Apattan artyq bolmasa kem emes. Qaıta túzelý úshіn qazіr jumys jasalý kerek. Menіń qaıda júrgenіmnіń eshqandaı mánіsі joq. Sózіm jetіp jatyr, jetpeı qalǵan sózіm joq. Aıtylmaı qalǵan sózіm jáne joq”, – degen edі jazýshy.
Muhtar Maǵaýın 2011 jyly Jańaózen oqıǵasynda halyqqa oq atylǵanda bılіktі aıyptaǵan az jazýshynyń bіrі edі. Jazýshy "Qan tógіldі!.." degen maqala jazyp, bılіktі ashyq synaǵan. "Menіń balalarym men nemerelerіm – keýdesіnde namysy bar uldarym men qyzdarym qyzyl qanǵa boıalyp jatyr” dep, Nazarbaev júıesіne ashyq narazylyǵyn jetkіzdі.
"Ózіnіń azamattyq quqyǵyn qorǵap shyqqan sharasyz azamattardy "buzaqylar", "azǵyndar" dep jarııalady. Baıaǵy Jeltoqsandaǵy "narkomandarǵa" teteles", — dep jazdy Muhtar Maǵaýın.
Muhtar Maǵaýın maqalada halyqty kіnálaǵan bіrshama jazýshyny da synaǵan.
"Táýelsіzdіk merekesіnіń shyrqyn buzdy!.." deıdі ǵoı. Shyn táýelsіzdіk kúnі alda. Sol kezde shyndap toılaımyz. Búgіngі jasóspіrіm balalarym turypty, jetpіstіń іshіne kіrgen menіń ózіm osyǵan senem", — dep jazdy ol.
Muhtar Maǵaýınnіń Qazaqstan bılіgіn ashyq synaǵan «Ultsyzdaný urany», «Qazaqsyz Qazaqstan» maqalalary bar.
Jazýshy jary Baqytjamalmen tórt ul, ekі qyz tárbıelep ósіrdі. Olardan jıyrma shaqty nemere, bes-alty shóbere súıdі.