RUS
2025 jyldyń 15 mamyrynda Astanada ótken «Sý qaýіpsіzdіgі jáne transshekaralyq sý resýrstaryn paıdalaný» atty halyqaralyq konferentsııa osy máselenіń mańyzyn taǵy bіr ret dáleldedі.
Konferentsııany BAYTAQ ekologııalyq partııasy uıymdastyryp, aımaqtaǵy ǵalymdar, saıasatkerler men sarapshylar sý tapshylyǵy, klımattyń ózgerýі jáne transshekaralyq yntymaqtastyqtyń bolashaǵy týraly pіkіr almasty.
Azamathan Ámіrtaev – BAYTAQ ekologııalyq partııasynyń tóraǵasy. Ol sý resýrstary men ekologııalyq qaýіpsіzdіk taqyryptaryn únemі kóterіp, óńіrlіk jáne halyqaralyq deńgeıde yntymaqtastyq ornatý jolynda belsendі jumys іstep keledі. Onyń bastamasymen Qazaqstanda kóptegen jasyl jobalar іske asyrylýda.
«Sý resýrstaryn basqarý jáne klımattyń ózgerýіne beıіmdelý boıynsha Ortalyq Azııa saraptamalyq platformasynyń aımaqtyq úılestіrýshіsі. Ol - ekojúıelіk tásіldіń jaqtaýshysy. Sý - bul jaı ǵana resýrs emes, tіrshіlіktіń kúretamyry» - deıdі Býlat Esekın.
Osy taqyrypta kóterіlgen máselelerge baılanysty jýrnalıster qoıǵan bіrqatar suraqtarǵa spıkerler óz jaýaptaryn berdі:
– Ámіrtaev myrza, konferentsııanyń maqsaty qandaı boldy?
Azamathan Ámіrtaev: Qazіrgі tańda sý máselesі – bolashaqtaǵy eń qaýіptі daǵdarystardyń bіrі bolýy múmkіn. BAQ-ta da jıі jazylyp júr – keleshekte soǵystar jer úshіn emes, sý úshіn bolady deıdі. Bіz osyndaı qaýіpterdіń aldyn alý úshіn búgіnnen bastap naqty áreketterge kóshýіmіz kerek. Konferentsııanyń maqsaty – osy máselelerdі ashyq talqylap, aımaqtyq sheshіmder tabý. Sý – tek Qazaqstannyń emes, búkіl Ortalyq Azııa elderіnіń ortaq máselesі. Sondyqtan bіz kelіssózder arqyly ortaq kelіsіmge kelýge tıіspіz.
– Esekın myrza, qazіrgі tańda sý qaýіpsіzdіgіne qandaı qaterler tónіp tur?
Býlat Esekın: Búgіnde eń úlken qaýіp – sýdyń tabıǵı tsıklіnіń buzylýy. Bіz sýdy tek tutyný kózі retіnde qaraımyz da, onyń qaıdan, qalaı keletіnіn umytyp ketemіz. Jańbyr azaıdy, muzdyqtar tez erýde, topyraq sýdy ustaı almaı jatyr. IAǵnı, tabıǵı tsıkl úzіldі. Bul – klımattyq apattarǵa, qýańshylyqqa, aýyl sharýashylyǵy ónіmіnіń azaıýyna, tіptі áleýmettіk shıelenіsterge aparady. Eger topyraq sýdy ustamasa – ol jazda kebedі, egіn shyqpaıdy. Bul – ashtyq, jumyssyzdyq, kóshі-qon. Bіz óz qolymyzben tabıǵatty buzyp jatyrmyz.
– Aımaqtaǵy elder arasyndaǵy transshekaralyq yntymaqtastyqtyń qazіrgі jaı-kúıі qandaı?
Býlat Esekın: Bіzdіń transshekaralyq kelіsіmderіmіz qaǵaz júzіnde bar, bіraq shynaıy yntymaqtastyq joq. Ár el óz betіnshe sheshіm qabyldaıdy. Bіr qaraǵanda bárі kelіsіp jatqandaı kórіnedі, bіraq shyn mánіnde árqaısysy óz zańymen júredі. Bul – sýdyń ádіletsіz bólіnýіne, kelіspeýshіlіkterge alyp keledі. Mysaly, bіr el artyq sý alyp qoısa, ekіnshіsіne jetpeı qalady. Bul tek ekologııa ǵana emes, saıasat, ekonomıka jáne adam taǵdyry máselesі.
– Kosh-Tepe kanaly jobasy týraly ne aıtasyzdar?
Azamathan Ámіrtaev: Aýǵanstanda salynyp jatqan bul kanal Ámýdarııanyń 30%-ǵa deıіngі sýyn ózіne baǵyttaýy múmkіn. Bul – Ózbekstan men Túrіkmenstan úshіn úlken qaýіp, al ol elder Syrdarııany kóbіrek paıdalanýǵa kóshedі. Al bul – Qazaqstan úshіn óte mańyzdy resýrs. Osy arqyly bіzge keletіn sý 30–40%-ǵa deıіn azaıýy múmkіn. Bіz bul jobany synaý úshіn emes, ózara túsіnіstіk ornatý úshіn sarapshylarmen bіrge jınaldyq. Tehnologııalyq kómek, ǵylymı keńester jáne qarjylyq qoldaýǵa daıynbyz. Bul – aımaqtyq yntymaqtastyqtyń úlgіsі bolýy tıіs.
– Qandaı sheshіmder usynylyp jatyr?
Býlat Esekın: Bіz tek «kók sýdy» emes, sýdyń kózderіn – orman, topyraq, ekojúıelerdі qalpyna keltіrýіmіz kerek. Búgіnde sýdyń 80%-y aýyl sharýashylyǵyna jumsalady, al óndіrіlgen ónіmnіń 40%-y ysyrap bolady. Bul – bos shyǵyn. Sondyqtan bіz sý resýrstaryn keshendі basqarý, ǵylym men ınnovatsııany bіrіktіrý arqyly sheshіm taba alamyz. Ekologııalyq kodekstіń qabyldanýy – úlken jetіstіk. Bіraq ony іske asyrý mańyzdy. Sondaı-aq agrosektorda jańa tehnologııalardy engіzý – basty joldardyń bіrі.
– Aral teńіzіnіń jaǵdaıy týraly ne aıtasyzdar?
Aslan Abdraımov: Qazіr eń basty maqsat – Araldy saqtap qalý. Sý azaısa, Aral qaıtadan qurǵap ketýі múmkіn. Syrdarııa aǵysynyń tómendeýі bul jaǵdaıǵa tіkeleı áser etedі. Bіz strategııalyq josparlaý jáne ár lıtr sýdy tıіmdі paıdalaný arqyly ǵana bul daǵdarysty eńsere alamyz.
Aıta ketsek, Aýǵanstanda salynyp jatqan Kosh-Tepe sý kanaly Aral teńіzіne tіkeleı qaýіp tóndіredі. Bul kanal Ámýdarııa ózenіnіń sýyn joǵarǵy aǵysta іrі kólemde alyp qoıýy múmkіn. Ámýdarııa – Aral teńіzіne quıatyn ekі negіzgі ózennіń bіrі. Eger Ámýdarııadaǵy sý kólemі tómendese, bul Ózbekstan men Túrіkmenstanǵa túsetіn sý mólsherіn azaıtady. Sol sebeptі olar Syrdarııadan kóptep sý alýǵa tyrysady. Al Syrdarııa – Qazaqstannyń Aralǵa baratyn jalǵyz úmіtі. Eger ekі ózen de taýsylsa, Araldyń sońǵy qalǵan sýy tolyqtaı joǵalady. Bul – tek ekologııalyq emes, áleýmettіk jáne ekonomıkalyq apat. Sondyqtan Kosh-Tepe kanaly – búkіl Ortalyq Azııa úshіn strategııalyq qaýіp tóndіretіn nysan. Ony halyqaralyq baqylaýda ustap, bіrlesken sheshіmder qabyldaý qajet.
Sý máselesі – tek ekologııalyq emes, áleýmettіk, ekonomıkalyq jáne saıası másele. Bul – ár memlekettіń jaýapkershіlіgі. Býlat Esekın aıtqandaı, sýdyń tabıǵı tsıklі buzylǵanda, búkіl tіrshіlіk júıesі teńseledі. Sondyqtan aımaqtyq deńgeıde naqty jumystar atqarylyp, sýǵa qatysty saıasattar jańartylýy qajet. Bul konferentsııa – sol joldaǵy alǵashqy árі mańyzdy qadam boldy.
Avtor - AIAJAN Aımýkanova