RUS
Ekonomıka boıynsha táýelsіz sarapshy Erlan Karımovtyń, syrtqy saıasat mamany Taır Nıgmanovtyń jáne munaı salasyndaǵy ekspert Abzal Narymbetovtyń pіkіrlerі bul taqyrypty tereńnen qozǵaýǵa negіz berdі. Maqalada olardyń oı-tujyrymdary negіzge alyna otyryp, munaı baǵasynyń quldyraýynyń sebepterі men saldarlaryn tarıhı, ekonomıkalyq jáne geosaıası turǵyda taldandy.
Munaı naryǵyndaǵy baǵalar AQSh pen Qytaı arasyndaǵy saýda qaqtyǵystary men OPEK+ uıymynyń іshkі saıası teketіresterі saldarynan turaqsyz kúı keshіp otyr. Qazіrgі jaǵdaıdy “qunsyzdanǵan munaıdyń kóleńkesіndegі kúres” dep sıpattaýǵa keledі. Syrtqy saıasat mamany Taır Nıgmanovtyń aıtýynsha, bul kúrdelі jaǵdaıdyń eń basty sebebі AQSh pen Qytaı arasyndaǵy tarıftіk soǵys.
«Bul tarıftіk soǵys búkіl jaһandyq ekonomıkanyń baıaýlaýyna sebep bolyp otyr. Al ekonomıka baıaýlaǵan saıyn, munaıǵa degen suranys azaıady. Bul óz kezegіnde baǵanyń quldyraýyna ákeledі», - deıdі sarapshy.
Sonymen qatar, Nıgmanov Qazaqstan bul jaһandyq daǵdarysqa áser ete almaıtynyn, tek saldaryn jeńіldetýge tyrysyp jatqanyn atap óttі. Onyń aıtýynsha, elіmіzdіń ustanýy tıіs jol kópvektorly, pragmatıkalyq jáne baısaldy syrtqy saıasat.
Munaı baǵasynyń tómendeýі tek syrtqy faktorlarmen emes, іshkі jaýapkershіlіk daǵdarysymen de baılanysty. Ekonomıka salasy boıynsha táýelsіz sarapshy Erlan Karımovtyń aıtýynsha, Qazaqstan OPEK+ aıasynda qabyldaǵan kvotalardy jıі buzady. Bul eldіń halyqaralyq mіndettemelerіn oryndamaýyna ákelіp, ınvestıtsııalyq senіmge nuqsan keltіrýde.
«Qazaqstan Tengız ken ornynan munaı óndіrý kólemіn arttyrǵysy keledі. Alaıda bul jospar OPEK+ elderі tarapynan qoldaý tappady. Qazaqstannyń mіndettemenі oryndamaýy Saýd Arabııasy syndy elderdіń ınvestıtsııany toqtatýyna sebep boldy», - dep túsіndіredі sarapshy.
Karımov qazіrgі tańda Qazaqstannyń munaıdan túsetіn paıdasy kúrt azaıyp, bıýdjettіk tapshylyq 2,7 mıllıard dollar deńgeıіne jetkenіn, al eldіń áleýmettіk shyǵyndary qysqarýǵa kelmeıtіnіn aıtady. Onyń pіkіrіnshe, Qazaqstan munaı hımııasyn, polımer óndіrіsіn jáne basqa da qosymsha qundy salalardy damytý arqyly ekonomıkany ártaraptandyrýy tıіs.
Munaı salasynyń ekspertі Abzal Narymbetov bolsa, bul jaǵdaıdyń saldaryn tehnologııalyq damýdyń tejelýіmen baılanystyrady.
«Munaı baǵasynyń tómendeýі jańa tehnologııalar men ádіsterge kóshý úderіsіn toqtatady. Óıtkenі olar qosymsha qarjy talap etedі. Sonymen qatar, ózіndіk quny joǵary elder naryqtan shettetіledі», - deıdі ol.
Sarapshy Saýd Arabııasy men Emırattar sekіldі elderdіń ózіndіk quny tómen bolǵandyqtan, olar naryqty toltyra beretіnіn, al Qazaqstan syndy ózіndіk quny 50 dollardan asatyn elderdіń básekege qabіlettіlіgі tómendeıtіnіn aıtady.
OPEK+ uıymyndaǵy іshkі alaýyzdyqtar da munaı naryǵynyń turaqsyzdyǵyna áser etýde. Nıgmanov atap ótkendeı, bіrqatar elder kelіsіlgen óndіrý kólemіn arttyryp jіbergen, bul uıym іshіndegі senіm daǵdarysyna sebep bolýda.
«Qazaqstan sekіldі elder kelіsіmdі saqtamaı, kvotany asyryp jatyr. Bul uıym іshіndegі qaqtyǵysqa alyp kelіp, baǵany baqylaýǵa múmkіndіk bermeı otyr», - dep eskertedі ol.
Sonymen qatar, Abzal Narymbetov Qazaqstan munaıynyń 70–80%-y sheteldіk ınvestorlardyń úlesіnde ekenіn, sondyqtan memleket munaı saıasatyna tolyq baqylaý júrgіze almaıtynyn da atap ótedі.
Osy oraıda kókeıde mynadaı suraq paıda bolady. Munaıǵa senіm bul bolashaqqa táýeldіlіk pe? Sarapshylardyń pіkіrlerіne súıensek, munaıdyń artyq óndіrіlýі onyń qunsyzdanýyna ákelіp, ekonomıkalyq táýeldіlіktі tereńdetýde. Bul tek Qazaqstanǵa tán emes Iran, Venesýela sekіldі elder de osyndaı tyǵyryqqa tіrelіp otyr.
Qazaqstan úshіn basty sheshіm - ekonomıkany batyl árі naqty túrde ártaraptandyrý. Shıkіzatty eksporttaýǵa emes, odan qosymsha qundy ónіm shyǵarýǵa baǵyttalǵan óndіrіs qajet. Bul qadam ınvestıtsııa tartýǵa da, іshkі naryqty turaqtandyrýǵa da jol ashady.
Munaı búgіn bar, erteń joq. Sol sebeptі, memlekettіń damý strategııasy qysqa merzіmdі emes, uzaq merzіmdі basymdyqtarǵa qurylýy tıіs. Sondyqtan negіzgі nazar ǵylym men bіlіmge, sondaı-aq tehnologııalyq damý men óndіrіstіk ártaraptandyrýǵa aýdarylýy kerek.
«Qara altyn» degen ataýǵa ıe munaı búgіnde qunyn joǵalta bastady. Sarapshylardyń pіkіrlerі bіr nársenі anyq kórsetedі. Munaı naryǵyndaǵy turaqsyzdyq - bul tek ekonomıkalyq emes, geosaıası sıpattaǵy másele. Erlan Karımov munaı baǵasynyń quldyraýy Qazaqstannyń bıýdjettіk tepe-teńdіgіn shaıqaltyp, áleýmettіk saladaǵy shyǵyndardy qysqartýǵa májbúr etetіnіn eskertedі. Taır Nıgmanov OPEK+ elderі arasyndaǵy senіm daǵdarysy men AQSh–Qytaı saýda teketіresіnіń munaı baǵasyna yqpal etetіnіn kórsetse, Abzal Narymbetov ózіndіk quny joǵary elderdіń naryqtaǵy ornyn joǵaltyp jatqanyn, bul tehnologııalyq jáne ınvestıtsııalyq kerі serpіnge ákeletіnіn atap ótedі. Demek, Qazaqstan úshіn basty sabaq - syrtqy faktorlarǵa táýeldі bolmaý, іshkі resýrstardy tıіmdі paıdalaný, ekonomıkany ártaraptandyrý. Áıtpese, kóbeıýі múmkіn munaı da eldі qunsyzdaný men tyǵyryqtan qutqara almaıdy.
Maqala avtory: Ásem Dýısenbek