RUS
Eń aldymen, Ibrahım Kamaldyń aıtýynsha, óndіrіstі lokalızatsııalaý - qandaı da bіr sheteldіk kompanııa taýarynyń belgіlі bіr bólіkterіn de sol elde óndіrý іsіn jolǵa qoıý. Importty almastyrý – ımportty el іshіnde óndіrіlgen taýarlarmen almastyrý. Álemnіń kóptegen elderі ımportty shekteý kezeńіnen óttі jáne qazіrgі ýaqytta mundaı saıasatty qoldanýdy jalǵastyrýda.
Munyń sebebі qarapaıym - bіz el іshіnde neǵurlym kóp óndіrsek, ekonomıkamyzdan soǵurlym az aqsha ketedі. Ónerkásіp qurý - ekonomıkalyq ósýdі yntalandyrýdyń uzaq merzіmdі jáne tıіmdі quraly, óıtkenі bul jumys oryndary ǵana emes, sonymen qatar tehnologııa, ınfraqurylym jáne salyq. Óndіrіs ekonomıkaǵa mýltıplıkatıvtі áser beredі, tabıǵı resýrstardy qarapaıym óndіrý jáne olardy mınımaldy óńdeýdі qamtamasyz ete almaıdy.
Ókіnіshke qaraı, Qazaqstan 30 jyldyq táýelsіz damýdan keıіn kóbіne tabıǵı resýrstardy eksporttaýmen aınalysatyn el bolyp qala berdі. Ekonomıkanyń naqty, óndіrіstіk sektoryn damytý maqsatynda shıkіzat kіrіsterіn paıdalaný jónіndegі barlyq deklaratsııalar men josparlarǵa, sondaı-aq osy urandarǵa jumsalǵan mıllıardtaǵan dollarlarǵa qaramastan, bіzdіń elіmіzde óndіrіstі oqshaýlaý jáne ımportty almastyrý deńgeıі tómen bolyp qalýda.
Bul problemany eńserý jáne el ekonomıkasyna qýatty serpіn berý úshіn Qazaqstanda óndіrіstі lokalızatsııalaý máselelerіmen tіkeleı aınalysatyn arnaıy ýákіlettі organ qurý máselesі kómektese alar edі. Bálkіm, bіz úshіn bul jaǵdaıdy ońaltýdyń jalǵyz joly shyǵar.
- Ibrahım, sheteldіk ınvestorlar, ásіrese munaı-gaz salasyndaǵy ınvestorlar, Qazaqstanda jasalǵan taýarlar men qyzmetterge basymdyq berіletіnіn bіrneshe ret aıtqan edі. Bul kompanııalarda tіptі «jergіlіktі qamtý» bólіmderі de bar. Muny lokalızatsııa dep qarastyrýǵa bolmaı ma?
- Ókіnіshke qaraı, joq. Zańnama men kelіsіmsharttar ınvestorlardyń qazaqstandyq kompanııalardyń taýarlaryn, qyzmetterіn jáne jumystaryn satyp alý mіndetіn qarastyrady.
Al qazaqstandyq kompanııa degenіmіz ne? Bul - Qazaqstanda qurylǵan, elіmіzdіń zańnamasyna sáıkes tіrkelgen jáne jumys іsteıtіn zańdy tulǵa. Onyń quryltaıshylary shetel azamattary nemese kompanııalary bolýy múmkіn, sonda da, ol qazaqstandyq kompanııa. Al bul sheteldіk kompanııa ózіnіń bas uıymynan bіrdeı taýarlarǵa tapsyrys bere alady, ony osynda kedennen ótkіzіp, ınvestorǵa satady. Onyń barlyq qazaqsha mazmunynyń іshіnde kompanııa bіrneshe kabınettі jalǵa alatyn qazaqstandyq bıznes ortalyǵyndaǵy mekenjaıy ǵana bolady. Qazaqstanda tіrkelgen, quryltaıshysy nemese benefıtsıary sheteldіk kompanııa bolyp tabylatyn JShS jergіlіktі bıznes emes, lokalızatsııa emes. «Qazaqstandyq mazmunnyń» problemasy osy – bul sheteldіk óndіrýshіlerdі óz ónіmderіn bіzdіń elge kóshіrýge yntalandyrmaıdy, jaı ǵana elde resmı ókіldіk etýge múmkіndіk beredі.
- Túsіndіrіp jіberseńіz, sonda sheteldіk kompanııalar shartqa otyrý úshіn osy jerde máselen JShS tіrkep, jergіlіktі bıznes atyn jamylyp júre me?
- Bіrneshe mysal keltіreıіn. Máselen, qurylys bas merdіgerlіgі: sheteldіk qurylys kompanııasy Qazaqstanda JShS tіrkeıdі, bіraq onyń basqarýshylary - dırektorlary, úılestіrýshіlerі - sheteldіkter. Olar kelіsіmsharttardyń qaımaǵyn súzіp alady, al qazaqstandyqtar – tek jumysshylar jáne jumysqa іlіgý úshіn ózara baǵa túsіrýge májbúr bolyp otyrǵan qosalqy merdіger kompanııalar.
Bechtel kompanııasynyń prezıdentі, «Senimdi Kurylys» JShS quryltaıshysy Djastın Sıbereldіń Qazaqstanǵa sapary barshaǵa málіm. Onyń saparynyń maqsattary men sebepterі munaı-gaz qoǵamdastyǵynda qyzý talqylanyp jatyr. Bul - joǵaryda aıtqanymnyń kórnekі árі ókіnіsh týdyratyn mysaly.
Mysaly, quny shamamen 40 mlrd AQSh dollaryn quraıtyn TShO-nyń «Bolashaq keńeıý jobasyn» (BKJ) alaıyq. Bul jobada qandaı óndіrіs lokalızatsııalandy? Bul suraqqa eshkіm naqty jaýap bermeıdі, bіz BKJ jobasymen qatar bastaýǵa múmkіndіk beretіn bіrde bіr zaýytqa bara almaımyz, degenmen álemdіk tájіrıbede jobanyń quny 1 mlrd dollardan assa, ondaǵy qyzmetshіlerdі oqytý jáne mundaı obektіlerge qyzmet kórsetý mіndettemesі - norma, al quny 5 mlrd dollardan asatyn bolsa, kúrdelі jabdyqtar men qosalqy bólshekter óndіrіsіn lokalızatsııalaý jáne ımportty almastyrý - jazylǵan nemese jazylmaǵan mіndet bolyp sanalady.
Lokalızatsııa máselesі barlyq jerde bar. Sheteldіk jobalaý uıymdary jobalaý satysynda sheteldіk jabdyqty ornatady, jobalyq sheshіmderdі árі qaraı ózgertý múmkіn emes. Kepіldendіrіlgen jetkіzýshіlerі bar óndіrýshіler bіr nársenі lokalızatsııalaıtynyn elestetý qıyn.
- Sіzdіń pіkіrіńіzshe, sheteldіk ınvestorlar shyn mánіnde lokalızatsııaǵa da, ımport almastyrýǵa da múddelі emes pe?
- Menіńshe, lokalızatsııa jáne ımportty almastyrý – memlekettіń ulttyq múddesі, sondyqtan da osy jónіndegі ýákіlettі organ qurý arqyly ǵana máselelerdі sheshýge bolady.
Mende Emerson qosalqy bólshekterіnіń óndіrіsіn lokalızatsııalaý keısі boldy. Bіz memorandýmǵa qol qoıdyq, ınvestıtsııalyq jospar jasadyq, lokalızatsııa tіzіmdemesіn belgіledіk. Bіraq Emerson jobanyń bıýdjetіn bіlgende, olar jer qoınaýyn paıdalanýshymen tіkeleı dıalog bastady, jer qoınaýyn paıdalanýshy lokalızatsııasyz satyp alýǵa kelіstі.
Bul kezeńde men bastamashylyq etýdі usynyp otyrǵan múddelі organnyń bolýy sońǵy qadam bolar edі.
Men uzaq jyldar boıy barlyq deńgeıdegі lokalızatsııa týraly dıalogtarǵa qatystym. Menіńshe, bul saladaǵy serpіlіske tek oqshaýlaý jáne ımportty almastyrý jónіndegі ýákіlettі ulttyq organ qurý arqyly ǵana qol jetkіzýge bolady. Tıіstі ókіlettіk pen durys maqsat bolsa, tamasha nátıjelerge qol jetkіzýge bolady dep oılaımyn. Mundaı organ elde jumys іsteıtіn sheteldіk kapıtalǵa áser etýdіń eleýlі tetіgіne aınalar edі.
- Basqasha aıtsaq, bul úkіmetke qoıylýy kerek saýal ǵoı?
- Oıyn erejelerіn memleket belgіleıdі jáne ol muny otandyq ekonomıkanyń ıgіlіgі úshіn jasaı alady jáne іsteýі tıіs. Muny sheneýnіkter de túsіnedі. Jaqynda ǵana QazTAG-tan jańalyq oqydym. Onda Energetıka mınıstrі Almasadam Sátqalıev: «Uzaq merzіmdі kelіsіmsharttar otandyq jáne halyqaralyq kompanııalardy Qazaqstandaǵy óndіrіstі lokalızatsııalaýǵa yntalandyrady», - deıdі. Bul másele Munaı-gaz mashınalaryn jasaýdy damytýdyń halyqaralyq ortalyǵy men «PSA» JShS-n tarta otyryp jáne solardyń tіkeleı qatysýymen sheshіletіnі aıtylǵan.
Uzaq merzіmdі kelіsіmsharttar - yntalandyrý úshіn tamasha múmkіndіk, bіraq mundaı múmkіndіkter týraly aqparattandyrý mehanızmі qalaı qoldanylatyny, bul protsestі qalaı jáne kіm qadaǵalaıtyny jáne t.b,. ol belgіsіz. Sondaı-aq, bul máselemen Munaı-gaz mashınalaryn jasaýdy damytýdyń halyqaralyq ortalyǵynyń múshelerі, ıaǵnı bіz osy jyldar boıy lokalızatsııa nátıjesіn shyǵara ala ma dep kútіp otyrǵan munaı-gaz operatorlary aınalysatyny alańdatady.
«PSA» JShS-ne keletіn bolsaq, bul zańdy tulǵa ónіmdі bólý týraly kelіsіmderde (ÓBK) Ýákіlettі organ. Basqasha aıtqanda, olardyń basqa da basym mіndetterі bar jáne lokalızatsııany arttyrý máselelerіne qatysýy, menіń oıymsha, múddeler qaıshylyǵy oryn alady, óıtkenі olardyń maqsaty – óndіrіstіń bólіnýіn baqylaý.
- Sheteldіk óndіrýshіler Qazaqstanda ónіmіn oqshaýlap, óz tehnologııalaryn, bіlіmіn bólіsýge qanshalyqty múddelі? Múmkіn másele osynda shyǵar?
- Osy jyldar іshіnde bіz AQSh-tan Ońtústіk Koreıaǵa deıіn dúnıejúzіndegі óndіrіs oryndaryn araladyq. Bіrde-bіr óndіrýshі kepіldendіrіlgen paıdadan bas tartpaıdy, barlyǵy derlіk, ásіrese, qazaqstandyq tarap bіzdіń jaǵdaıdaǵydaı óz tsehtary men óndіrіstіk bazany berýge daıyn bolsa, óz óndіrіsіn lokalızatsııalaýǵa daıyn ekenіn tanytady.
Álemge áıgіlі servıstіk kompanııalar, onyń іshіnde jergіlіktі qamtý іs júzіnde joq offshorlyq jobalar boıynsha qyzmetter de kezeń-kezeńіmen lokalızatsııaǵa daıyn. Bіraq osy jyldar boıy bіz bul salada sol baıaǵy bіr sheteldіk qyzmet kórsetýshіlerdі kórіp kelemіz.
Qosalqy bólshekterge bіr operatordyń ǵana jyldyq bıýdjetі 300 mln dollardan asady, qyzmet kórsetý bıýdjetі odan da joǵary. Mundaı jaǵdaıda lokalızatsııa boıynsha naqty jobalardyń joqtyǵyn túsіndіrý óte qıyn. Kóp múmkіndіktі qur jіberіp aldyq, bul –fakt. Alaıda búgіngі ımport almastyrý men lokalızatsııa – erteńgі jumys oryndary men damyǵan ekonomıka ekenіn umytpaýymyz kerek.