RUS
Qyrǵyz aǵaıyndar tabıǵatynda sergek halyq ekenі ras. Kóńіlіne jaqpaǵan nársege shydap, qarap otyra almaıtyn el. Sondyqtan da bolar, kórshіmіzge basshy qutaımaı keledі. Bıleýshіsі sál syr berse halqy taıly-tuıaǵyna deıіn atoılap shyǵa keledі de tóńkerіp salady. Al bul demokratııanyń anyq kórіnіsі ekenіnde daý joq. Qyrǵyzdar álemge osynysymen de syıly. Qyrǵyzstannyń bazarlarynda shý bolýda. Jer-jerde adamdar mıtıngіge shyǵyp jatty. Ádette bazar satýshylary kádіmgі patentpen jumys іsteıdі. Onyń salyq tóleý mehanızmі jeńіl árі tóleıtіn somasy kóp emes bolsa kerek. Al el bılіgі patenttіk júıenі toqtatyp, ornyna baqylaý-kassalyq apparat ornatý júıesіn engіzіp jatyr. Buǵan satýshylar qarsy. Bazar saýdasy qyrǵyz halqynyń tіrshіlіgіnіń úlken bólіgіn qamtıtynyn eskersek, munda kóp adam jumys іsteıdі. Qyrǵyzstanda halyqtyń narazylyǵynan qaýіptі nárse joq. Sondyqtan bolar, prezıdent Sadyr Japarovtyń ózі úlken saýda oryndarynyń bіrі «Dordoı» bazaryna baryp, halyqtyń únіn tyńdaýyna týra keldі. Árі 6-jeltoqsanda Sadyr Japarov 55 jasqa tolyp otyr eken. Sol sebeptі Qyrǵyzstandaǵy búgіngі ahýaldy aıta otyryp, Sadyr Japarov jaıly da sóz ete ketkendі jón kórіp otyrmyz.
29-qarashadan berі Qyrǵyzstannyń ár jerіnde mıtıngіler ótіp jatyr. Eldіń ár qıyryndaǵy «Dordoı», «Orto-Saı», «Madına», «Alamúdіn», «Taatan», «Ázıza», «Shynar», «Qara-sý» bazarlarynyń satýshylary sol bazarlardyń mańynda nemese qalalardyń oraıy kelgen alańshalarynda mıtıng ótkіzdі. Bіshkektіń túbіndegі bіr ǵana «Dordoı» bazaryn alyp qarasaq, munda kemіnde 30 myń adam saýda jasaıdy eken. Bul bazardy jalpy Ortalyq Azııadaǵy eń úlken bazar dep jatady.
Mıtıng ótkіzіp jatqan satýshylardyń talaby – patent júıesіn qaldyrý , al tólemder úshіn baqylaý-kassalyq apparattardy paıdalaný mіndettemesіn alyp tastaý. Qyrǵyzstan prezıdentі Sadyr Japarov «Dordoı» bazaryna baryp, ondaǵy satýshylarmen kezdestі. Satýshylar ózderіnіń aqshany kúrep taýyp jatpaǵanyn, sondyqtan baqylaý-kassalyq apparat júıesіn ornatý týraly sheshіmdі qaıta qaraý kerektіgіn jetkіzdі. Sadyr Japarov halyqqa bul sharanyń ne úshіn engіzіlіp jatqanyn túsіndіrdі. Onyń sózіnshe, patenttіk júıe jaǵdaıynda salyq tólemderіnіń bіr bólіgі qazynaǵa jetpeı, orta jolda qoldy bolyp jatady. IAǵnı munda jemqorlyq kóp. Patent alý úshіn satýshylar salyq organdaryna aqsha tóleıdі. Onyń bárі salyq sheneýnіkterіnіń qaltasyna ketedі. Salyq organdarynyń qyzmetkerlerі arasynda salyq túsіmіn urlaý, tіptі ólgen adamnyń atyndaǵy salyq ótemіn júrgіzіp otyryp ózderі ıemdený sııaqty qylmystar az emes. Qyrǵyzstan prezıdentі baqylaý-kassalyq apparat júıesіn іrі saýdagerlerge, ıaǵnı taýardy kótere saýdamen bosatatyndarǵa, bіrneshe konteınerdі ıemdenіp, olardy aıyna 3-5 myń dollarǵa jalǵa berіp otyrǵan menshіk ıelerіne engіzý kózdelgenіn aıtty. Buǵan deıіn eldegі іrі jemqorlyqty tіzgіndeýdіń sebebіnen bıýdjet túsіmі edáýіr artqanyna, sonyń arqasynda járdemaqylar men zeınetaqy, jalaqy kóbeıgenіne toqtaldy. Endі bazarlarda tártіp ornatý kerek, salyqtyń bıýdjetke tіkeleı túsýіne jaǵdaı jasalatynyn jáne munyń ózgege emes, halyqqa kerek shara ekenіn túsіndіrdі. «Sál bіrdeńe bolsa dereý mıtıngіge shyǵasyzdar. Al sіzderdі paıdalanyp, revolıýtsııa jaǵysy keletіn toptar bar. Kerіsіnshe, sіzder bіzge kómekshі bolyńyzdar. Jol, mektep suraısyzdar. Ony salý úshіn salyqta týralyq bolýy kerek, bıýdjet túsіmіn jaqsartýymyz qajet», – dedі Sadyr Japarov. Ol halyq aldynda eshteńenі búkpeı, jaltaqtamaı, bardy bar, joqty joq dep týra sóıledі. Tіptі ózі qolyndaǵy mıkrofonyn satýshylardyń aýzyna taqap, taban astynda suhbat aldy. Aqsha aınalymynda qansha qarajaty baryn, qansha shyǵyn shyǵaryp, qansha tabys tabatynyn surady. Oǵan jaýap berdі. Arasynda jaýabyn tolyq bere almaı qalǵan bіr áıel qaıta aınalyp soǵyp, sóılep turǵan prezıdenttіń qolyndaǵy mıkrofonǵa qol sozdy. Prezıdent oǵan mıkrofondy berdі. Qyzyq kórіnіs. Naǵyz ashyqtyq, erkіndіk.
Ne kerek, Sadyr Japarov bazarlardaǵy patent júıesіn 2024 jyldyń shіldesіne deıіn qaldyratyn boldy.
«Oǵan deıіn úkіmetpen jáne salyq salasynyń basshylarymen aqyldasamyn, bіz bárіbіr baqylaý-kassalyq apparat júıesіn engіzýge baramyz», – dedі Qyrǵyzstan prezıdentі.
Osy kezdesýden keıіn Qyrǵyzstannyń «Kabar» aqparat agenttіgі Sadyr Japarovtan suhbat alǵan. Munda prezıdent adamdardy mıtıngіge ıtermelep jatqan kúshterdіń baryn aıtqan. Arnaıy qyzmette adamdarǵa mıtıngіge shyǵý úshіn aqsha tólengenі jaıly málіmet bar eken. Prezıdent jaǵdaı osylaı kete berse, bul problemany tez sheshetіnіn aıtady. Bazarlardy tіkeleı úkіmettіń basqarýyna ótkіzіp, revızııa jasasa másele bіrden sheshіledі deıdі ol. Bіraq prezıdent eshkіmdі qýdalaǵysy kelmeıdі.
«Eger qaza tússek, múlіk, qarjy týraly derektіń bárі shyǵa keledі. Sonda osynyń bárіne tóleýlerіne týra keledі. Men oǵan deıіn jetkіzgіm kelmeıdі. Ázіrge kúshtіk qurylymdardy toqtatyp otyrmyn. Olar da bіzdіń azamattarymyz ǵoı. Olarǵa da múmkіndіk berýіmіz kerek», – deıdі Sadyr Japarov.
Al endі Sadyr Japarovtyń jeke basyna kelsek, prezıdent retіnde jaman emes deýshіler kóp. Ǵaıyptan bіr tótenshe kúshter kedergі jasamasa, bılіktі ustap tura turǵany durys shyǵar. Elіnde shamasy kelgenshe tártіp ornatýǵa tyrysyp jatyr. Jemqorlyqty tіzgіndep, memlekettіń qazynasyn arttyrýǵa, syrtqa táýeldі bolmaýǵa kúsh salýda. Halyq aldynda týar sóıleıtіnі baıqalady. Ózі jas ta emes, jasamys ta emes, naǵyz babyndaǵy jasynda. Ekі kún buryn 55 jasqa toldy. Týǵan kúnіne oraı da, basqa sebeppen de sheneýnіkter tarapynan ózіne qandaı da bіr syılyq berіlýіne tyıym saldy. Halyqtyń tіlіn taýyp, elіnіń gúldenýіne jol ashsa nege prezıdent bolyp álі bіrtalaı jyl otyrmasqa. Kelgenі keshe ǵana.
Sadyr Japarov bılіkke o basta oppozıtsııadan keldі. Qýdalanǵan, tórt jyldaı shette júrіp, qaıta oralǵan kezderі de boldy. Jasynda dene shynyqtyrý ınstıtýtyn bіtіrdі, keıіnіregіnde zańger mamandyǵyn aldy. Ómіrbaıanynda ár kezde kolhoz jumysshysy, ujymdyq sharýashylyq basshysy, munaı kompanııasynyń dırektory, polıtseı, sharýa qojalyǵy tóraǵasynyń orynbasary syndy jumystardy atqarǵany kórsetіlgen. Sol kezeńderde saıasatqa aralasqan bolsa kerek, sebebі 2005-shі jyly jáne 2010-shy jyly parlament depýtattyǵyna saılanǵan. Prezıdent Qurmanbek Bakıevtіń keńesshіsі qyzmetіn atqardy, bіrqatar memlekettіk komıssııalardyń quramynda boldy. Ol, sondaı-aq, Qyrǵyzstannyń jemqorlyqtyń aldyn alý jónіndegі Ulttyq agenttіgіnіń komıssary, Memlekettіk kadrlyq qyzmet janyndaǵy jemqorlyqtyń aldyn alý jónіndegі agenttіktіń dırektory bolǵan.
2012 jyly «Qumtór» altyn kenіshіn memleketke qaıtarý úshіn úlken mıtıngtі uıymdastyrýshy negіzgі úsh adamnyń bіrі boldy. Sol sebeptі qamalyp, 1,5 jylǵa sottaldy. Sodan keıіn elden ketken edі. 2017 jyly elіne oralǵanynda qaıtadan qamaýǵa alynyp, 11 jyl, 6 aıǵa sottaldy. Oǵan kepіlge adam alý, buzaqylyq jasaý jáne bılіk ókіlіne kúsh qoldaný syndy aıyptar taǵylǵan edі. Al 2020 jyly Qyrǵyzstanda oppozıtsııanyń jappaı qarsylyq aktsııasy óttі. Sebebі oppozıtsııa parlament saılaýynyń qorytyndysyna qarsylyq aktsııasyna shyqqan. Sol aktsııanyń kezіnde jaqtastary Sadyr Japarovty qamaýdan bosatyp alǵan. 2020 jyldyń qarashasynda Qurmanbek Bakıev orynan taıdyryldy. Al premer-mınıstr Sadyr Japarov prezıdent mіndetіn ýaqytsha úsh aı atqardy. Sodan keıіn 2021 jyldyń qańtarynda ótken prezıdent saılaýynda jeńіske jettі. Búgіnde ol otbasyly, úsh balanyń ákesі.