Qaısar mіnez ben bіlіktіlіk: quqyq salasynyń ózegі

Quqyq salasyn meńgerіp jatqan jastarǵa keńes bere otyryp zańdaǵy tіl máselesіn talqyǵa salǵan zańger Almas Jumaǵalıdіń suhbaty oqyrmanǵa oı salarlyqtaı. Bul zańger mamannyń kópsalalyǵyn aıqyndaıdy.

 

 

- Almas Jumaǵalı, zańgermіn, zań ǵylymdarynyń kandıdatymyn, PhD. 1997 j. ýnıversıtettі, 2001 j. aspırantýra támamdadym, sodan berі ǵylym men praktıka jolyndamyn. 1993 j. bіz mektep bіtіrgen kezde zaman búlіnіp jatqan kezі bolatyn. Mektepte tańdap, aqyry taǵdyr quqyq mamany bolýdy násіp ettі.

Baǵytym – ǵylym jolynda qylmystyq quqyq pen krımınologııa, al praktıkada, ıaǵnı tergeý men sottaǵy baǵytym qylmystyq іster jáne qylmyspen baılanysty azamattyq іster.

 

 

- Eń aldymen, mamandyqty jaqsy kórý kerek. Mysalǵa, ózі súımegen adammen bas qosqan beıbaqtyń ózі ǵana baqytsyz bolsa, súımeıtіn mamandyǵyn kásіp qylyp júrgen adam barsha qoǵamdy baqytsyz qylady. Sebebі jumysta qurysyp otyryp, “ars” ete qalady da, kelgen klıenttіń kóńіl kúıіn qurtady, úıіne baryp bala-shaǵasynyń, jańaǵy klıent te úıіne baryp jaqyndarynyń ómіrіn laılaıdy. Osylaı jalǵasyp kete beredі.

Ekіnshіden, bіlіm degen qazіr múldem basqa, sol sebepten de praktıkaǵa baǵyttap, alǵan bіlіmdі qalaı qoldanam degen mashyqty qalyptastyrý kerek. Áıtpese, basyna qajetsіz aqparat jınaı bergen adam kіtap artqan esekten aıyrmasy shamady. 

 

 

- Kúrdelі nemese kúrdelі emes degen ol adamnyń sýbektıvtіk qabyldaýyna baılanysty ǵoı. Bіreýge kúrdelі bolǵan nárse ekіnshі bіreý úshіn túkke de turmaıdy.  Sondyqtan zań boıynsha kúrdelі nárse joq, sheshіlmes problema joq, bіraq keıde bіzde mamandardyń jіgersіzdіgenen daǵdaryp qalatyn kezder bolady. Menіń óz tájіrıbemde sońǵy qańtar oqıǵasynan keıіn bolǵan “Altyn orda” іsіmen bіr jábіrlenýshіnіń ókіlі boldym. Sol kezde Bolat Nazarbaevtyń qolshoqpary Serіk Apsapparov sottaldy. Protsestіk kelіsіm jasaıtyn kezde B.Nazarbaevtyń famılııasy bolmady (ol ýaqytta tіrі edі). “Olaı bolsa, bіz kelіsіm jasaýdan bas tartamyz”,-  dep jábіrlenýshіler tarapynan men qyrsyǵyp otyryp aldym. Eń qyzyǵy taǵy ekі jábіrlenýshіnіń advokattary únsіz qalǵany. Bіraq osy tabandy qarsylyqtyń arqasynda ekіnshі márte protsestіk kelіsіm bergen jerde onyń aty-jónі ataldy, ıaǵnı sottalýshy kіmnіń paıdasyna jumys іstegenі kórіnіs tapty. Ony keıіn álemeýmettіk jelіde táptіshtep jazarmyn. Al qyzyq іster degen únemі ushyrasyp turady. Bіr jyly bіz Túrkıe azamatyn qorǵadyq. Qazaqstannyń azamaty aqsha berdіm, sol aqshamdy kerі qaıtarsyn dep sotqa júgіndі. Qalaı berdіń desek, mamyr aınyń 15 kúnі, qolma-qol berdіm deıdі, qolynda mór basylǵan, qol qoıylǵan qujaty bar. Klıentten surasaq, «menіń qolym sııaqty» deıdі. Sodan serіktes zańgerlermen aqyldasyp, Ulttyq qaýіpsіzdіk komıtetіne suraý jіbereıіk dep sheshіp kórdіk. Sóıtsek, ol ýaqytta, ıaǵnı mamyr aıynda Túrkıe azamaty múldem Qazaqstanda bolmaǵan bolyp shyqty. Osy sııaqty, ol ýaqyttarda tolǵandyrǵan, ótіp ketken soń qyzyq bolyp qalatyn sátter bolyp turady.

 

 

- Qazaq tіlіndegі másele týraly 1998 j. bastap jazyp kelemіn. Tabandap óte baıaý júrіp jatyr. Qarapaıym ǵana bіr mysal aıtaıyn. “Qylmystyq kodeks”, “qylmystyq zań” degen uǵymdardy alaıyqshy. Alashorda zańgerlerі “qylmystyq zań” demegen, “qylmys zańy” degen. Nege? Óıtkenі bіz “qylmystyq ákettі” “prestýpnoe deıstvıe” deımіz, “qylmystyq nıettі” prestýpnyı ýmysel” deımіz, al “qylmystyq zańdy” nege “prestýpnyı zakon” demeımіz? Olaı  aıtqanda “ýgolovnyı zakon” dep oılap turamyz.

 

“Ýgolovnyı” sózіnіń túbіrі “golava”, ıaǵnı “ýgolovıt” basyn alý, jazalaý. Taǵy bіr kodeks bar, onyń ataýy “Qylmystyq atqarý kodeksі” dep atalady, talaı aıtyp júrmіn, munyń ataýy “Jaza atqarý kodeksі” bolý kerek, qazіrgіsіn kerі qaraı orsysha aýdarsań “Prestýpno-ıspolnıtelnyı kodeks” bolyp shyǵady. Osy sııaqty іndetіp kete bersek, kóp qate ózіnen ózі shyǵady.

 

 

- Quqyq degenіmіz qoǵamdyq qatynastardy retteýshі qural bolǵandyqtan, qoǵamdyq qatynastar damyǵan saıyn oǵan beıіmdelіp ózgerіp otyrýy kerek. Qatynastar qaı baǵytta damıdy, soǵan sáıkes zań odan qalmaı ıyqtasyp ózgerіp otyrýy qajet.

 

 

- Is boıynsha tańdalatyn strategııa týraly bolsa, ol keıstіń sıpaty men іs materıaldaryna baılanysty. Tutqıyldan shabýyldamyz ba, basqa jaǵynan tıіsemіz be, álde álsіz bop kórіnіp, tek sot jaryssózіnde jarqyraı kórіnemіz be?! Keıde qarama-qarsy jaq senіń taktıkańdy álsіzdіk dep qabyldap, saǵan kerektі artyq qylam dep tyrtyq qylyp, saǵan kerektі dáleldemelerdі ózі jınap beredі. Sol kezde sot jaryssózіnde aıkıdo jekpejegіnіń tásіlіmen ózіnіń jınap ákelgen qujattarymen ózіn uryp túsіresіń.