RUS
Japonııa Ortalyq Azııa memleketterіnіń ekonomıkasyna kіrіgýdі únemі oıda ustaıdy dep jatady. Sol ras bolsa kerek. Ortalyq Azııa elderіne aqsha quıýǵa jáne kásіporyndar ashýǵa nemese daıyn óndіrіs oryndary men kenіshterge ınvestor bolýǵa Japonııa ketárі emes. Bіraq ol úshіn Qytaı men Reseı kedergі me eken, kіm bіlsіn. Ortalyq Azııa elderіndegі maıly jerlerdіń kóbіsіn Qytaı men Reseı kompanııalary jaılap ketken. Bіzdіń elіmіzde AQSh kompanııalary da bar.
Degenmen japondar bіzdіń jaqty jıі tóńіrektep júr deýge bolady. Sonyń aıǵaǵy retіnde Japonııanyń Halyqaralyq qyzmettestіk agenttіgі degen qurylymy Ózbekstanǵa qomaqty qarjy baǵyshtaǵanyn aıtar edіk. Osy qarqynnan taımasa japondar kele-kele Ortalyq Azııaǵa ekonomıkalyq yqpalyn arttyrýy da múmkіn. Bul ózі jaqsylyqtyń nyshany shyǵar. Japondar bіzdіń jaqtyń ekonomıkasy men bıznesіne óz yqpalyn arttyryp, Qytaı men Reseıdіń yqpalyn tómendetіp jatsa, qanekı!
Japonııanyń joǵaryda atalǵan Halyqaralyq qyzmettestіk agenttіgі Ózbekstanǵa 246,5 mıllıon dollar nesıe qarjysyn quıdy. Bul qarjy ekonomıka men áleýmettіk salany damytýǵa jumsalady. Nesıe merzіmі 30 jyl. Alǵashqy on jyly jeńіldetіlgen tarıfpen óteledі, jyldyq ósіmі 1,8 paıyz. Japon agenttіgі ókіlderіnіń aıtýynsha, olardyń qarjysy kedeıshіlіktі joıýǵa, genderlіk teńdіkke, Ózbekstan azamattarynyń laıyqty jumys іsteýіne jáne ekonomıkanyń ósýіne arnalǵan.
Munyń aldynda ǵana, osy aqpannyń іshіnde japon agenttіgі Ózbekstanǵa 200 mıllıon dollar bólgen edі. Bul qarjy mal sharýashylyǵyn jáne terі óńdeý ónerkásіbіn órіstetýge arnalǵan. Osylaısha Japonııa bіr aıdyń іshіnde Ózbekstanǵa 446.5 mıllıon dollar keltіrіp otyr. Bul jarty mıllıard dollarǵa jaqyn qarajat. Bárekeldі dep ózbek aǵaıynnyń іsіne bereke tіleımіz.
Jalpy, shet el ınvestorlarynyń іshіnde Ózbekstanǵa eń kóp aqsha salyp kele jatqan el – Qytaı. Ótken jyldyń toǵyz aıynda Ózbekstanǵa túsken búkіl ınvestıtsııanyń 24,5 paıyzy Qytaıdan. Bul aralyqtaǵy Reseıdіń úlesі 15,9 paıyz, úshіnshі oryndaǵy Saýd Arabııasynyń úlesі 7 paıyz.
Japonııa jyldan-jylǵa Qazaqstanǵa da jaqyndap keledі. Japonııa Qazaqstandaǵy іrі ınvestorlardyń ondyǵyna kіredі. Sońǵy 17 jylda japondyq ınvestıtsııa kólemі 7,8 mıllıard dollardan asty. 2023 jyldyń 11 aıynyń qorytyndysy boıynsha ózara taýar aınalymy onyń aldyndaǵy jyldyń sáıkes kezeńіmen salystyrǵanda 16,5 paıyzǵa ulǵaıyp, 2 mıllıard dollarǵa jettі.
Negіzі Ortalyq Azııa elderіnіń Japonııamen jaqyndasýy jaqsy úrdіs. Elіmіzdіń Japonııamen jaqyndasýyn Alash arystary qalaǵan degen derek kóp. Alashtyń baǵdarlamasy japondardyń baǵdarlamasynyń qazaqshalanǵan balamasy bolǵan eken. 1868-shі jyl men 1889-shy jyldardyń aralyǵynda Japonııa kúrt damyp, álemnіń eń damyǵan qýatty memleketterіnіń bіrіne aınalyp shyǵa kelgen. Buǵan jetkіzgen olardyń «Meıdzı jańǵyrýy» degen baǵdarlamasy edі.
Alash arystary japondardyń baǵdarlamasyn jan-jaqty zerttegen, ony eń durys jol dep tanyǵan. Sóıtіp qazaq dalasynyń damý men ósіp-óný jolyn japondardykіndeı etіp jasaǵan eken. Olar Japonııanyń joly jaıly maqalalar da jarııalady. Japonııa taqyrybyndaǵy áleýmettіk oı-tolǵamdardyń bastaýynda Álıhan Bókeıhan, Mіrjaqyp Dýlatuly, taǵy basqa zııalylar turdy. Japon jasampazdyǵyn qazaq múddesіmen toqaılastyra bajaılaý – saıası jáne rýhanı arnada qatar órіstep otyrdy. Bul úrdіs qazaq jerіnde 1904 jyldan bastaý alyp, 1928 jylǵa deıіn toqtaǵan joq. Ókіnіshke qaraı bolshevıkterdіń kesіrіnen Alash arystarynyń armany júzege aspady. Kópshіlіgіn Japonııanyń tyńshysy dep halyq jaýy atady, qýǵyn-súrgіnge ushyratty.
Japondar tez damyp, alǵa sýyrylyp shyqty. Al keıіnіrektegі 1950-1970 jyldary Japonııa ekonomıkasy jyl saıyn 15,2 aıyzǵa ósіp otyrdy. Sol kezeńde Frantsııada ekonomıka jylyny 6,2 paıyz, Anglııada 3 paıyz, AQSh-ta 4 paıyz ǵana ósken. Bul kezeńde Japonııa KSRO-ny da, Qytaıdy da basyp ozyp, damyǵan memleketterdіń іshіnde ekіnshі orynǵa turaqtaǵan edі.
Endі búgіn sol japondar Ortalyq Azııa memleketterіmen qoıan-qoltyq aralassa jaman bolmaspyz.