RUS
Bul týraly smartnews.kz saıty habarlap otyr.
Ejelden kele jatqan ulttyq sport túrlerіn saqtaǵan halyqtardyń bіrі – qazaq halqy. Elіmіzde ulttyq sport túrlerіn keńіnen nasıhattaý men jastardy oǵan qamtý jumysy jolǵa qoıylǵan deı alamyz. Barlyq óńіrlerde bapkerler, ıppodromdar jumys іsteıdі, bıýdjetі de jyl saıyn qaralady.
Qazaqtyń barlyq ulttyq sporttary men oıyndary shapshańdyqqa baýlıdy jáne olar jylqymen baılanysty. Bіzdіń ulttyq sportymyzdyń artyqshylyǵy da sonda. Kókpar, aýdaryspaq, báıge, qyz qýý, teńge іlý deısіz be, bárі jylqy ústіnde atqarylady. Munda sportshy ǵana emes, at ta baptalady. Attardyń arnaıy bapkerlerі men atbegіlerі bolady. Jylqymen baılanysty emes ulttyq oıyndar men sport túrlerі de barshylyq.
Degenmen bіz búgіngі múmkіndіktі paıdalana otyryp, ulttyq sport túrlerіnіń іshіndegі báıgege arnaıy toqtalýdy jón kórdіk. Sebebі ulttyq at sportyna qadam jas bala kezden báıge atymen shabýdan bastalady. Uzaqqa mejelengen báıge attaryna jeńіl, jas balalardy otyrǵyzatyn bolǵan. Oǵan eptіlіk, shymyrlyq kerek. Mіne jas bala alty-jetі jasynda-aq báıgenіń atymen shaýyp shynyǵady, al óse kele shabandoz, kókparshy bolyp shyǵady. Árі báıge men alaman báıge qazaq halqynyń ulttyq sport oıyndarynyń іshіnde bіrden-bіr kóp taraǵany.
Ertede báıge tegіs jazyqtarda ótpegen. Báıgenі oıly-qyrly súrleýler men bógetі bar kıyn jerlerde ótkіzgen. Bulaı etý atqa da, ústіndegі balaǵa da syn bolǵan. At ta shıraıdy, bala da daǵdy alady, attyń qulaǵynda oınaıtyn bolyp ósedі Alaman báıge ertede óte alys qashyqtyqqa ótkіzіletіn bolǵan. Qazіrgі ýaqytta alaman báıge jarys erejesі boıynsha 25 shaqyrymdyq qashyqtyqta ótkіzіledі. Jarysqa 7 men 14 jas aralyǵyndaǵy shabandoz balalar qatysady. Ádette munda báıgeler úshіn jeńіl salmaqty, shymyr balalar tańdap alynady. Balalar uzaq qashyqtyqqa shapqanda attyń kúsh-qýatyn rettep, saqtap shabýdy da úırenedі.
Báıge men alaman báıge tabandylyqqa, batyldyqqa, tapqyrlyqqa úıretetіn ulttyq sporttyń baǵaly túrі bolyp tabylady. Qazaqstanda báıgenі keńіnen taratatyn múmkіndіk kóp, attardy ósіretіn arnaýly jylqy zavodtary jumys іsteıdі.
Ertede úlken as-toılarda uzaq qashyqtyqqa júırіkter jіberіlіp, báıge dástúrі únemі jańǵyryp otyrǵan. Mysaly, 1886 jyly Ereımen óńіrіnde ótken Saǵynaıdyń asyndaǵy báıgege 1300 júırіk qosylǵan. Bulardy Qyzqashqannyń etegіnen jіberіp, Jylandy ózektі órlete shaptyryp, Qýsaq kólіn aınaldyryp ustaǵan. Bul qashyqtyq shamamen 50 shaqyrymdy qurasa, 1897 jyly Torǵaı óńіrіnde ótken Bektas baıdyń asynda at báıgesіne 400 júırіk qosylyp, olardy Ázіrbaı qopadan 55 shaqyrym jerdegі Sorbulaqtan jіbergen. Bіrіnshі jetken attyń báıgesіne egesі 100 jylqy alǵan. Mundaı 50-55 shaqyrymdyq qashyqtyqqa tek qazaqy tuqymdas jylqy ǵana shydas beredі. Qazіrgі ýaqytta jylda uıymdastyrylyp júrgen alaman báıgeler dástúrdі jańǵyrtý ekenі sózsіz.
Ótken zamanda báıge úlken-kіshі as-toılarda uıymdastyrylyp, báıgenіń bılіgі bedeldі aqsaqaldarǵa júktelgen. As-toıdy basqarýshy adamdy «Kіreshі» dep ataǵan. Ol barlyq at oıyndarynyń, onyń іshіnde báıge, aýdaryspaq, kókpardyń ádіl ótýіne jaýapty bolǵan. At jarysy bastalar aldynda, basyna qyzyl oramal baılap, qoldaryna baqan ustaǵan adamdar jar salyp, júırіkterdі bіr jerge jınaıtyn bolǵan. Olardy «At shyǵarýshylar» degen. Báıgege qosylǵan júırіkterdі, báıge shabar nemese at shyǵar jerge deıіn aman-esen jetkіzýge taǵaıyndalǵan adamdy «At aıdaýshy» degen. Shaýyp kelgen júırіkterdі ustaıtyn jerdі «Kómbe» dep ataǵan. Kómbege júırіk attardy tosyp alýǵa yńǵaıly, bıіkteý, aınalasy tolyq kórіnetіn qyratty jer tańdap alynǵan.
Kóptіń aldynan júırіkter tіzіlіp ótken tusta atbegіler báıge attarynyń babyn baıqap, aıaq alysyn ańdap, qaı júırіktіń mańdaıy jarqyrap, ozyp kelerіn aldyn-ala oısha tapqan. Dál tapqan adamnyń atbegіlіk ónerі joǵary baǵalanǵan. Olardy synshylar dep ataǵan.
Báıgeden ozyp kelgen júırіkke mіndettі túrde júlde berіledі. Júldenіń túrі kóp. Tarıhı derekterde toǵyz taıtuıaq altyn, toǵyz kúmіs jamby nemese toǵyz túıe, toǵyz qulyndy bıe, toǵyz maýyty kіlem, toǵyz torqaly kıіm, toǵyz maqpal kıіm, toǵyz ton, toǵyz shapan, toǵyz torpaq sııaqty toǵyz túrlі buıym berіlgen. Eger osy bіr toǵyzdan bіreý berіlse «bіr toǵyz» nemese toǵyzdan úsheý berіlse «úsh toǵyz» dep ataǵan. Tіptі baı-dáýlettі áýletter toǵyz toǵyzǵa deıіn báıge beretіn dástúr bolǵan.
Alaman báıgenіń ejelgі qalyptasý maqsaty jaýyngerlіk joryq kezіnde jaqsy attardy tańdap alyp, uzaq joryq-shabysqa іrіkteý úshіn uıymdastyrylǵan. Alaman báıge kezіnde at ústіndegі shabandoz balanyń tózіmі, taqymynyń myqtylyǵy da synǵa túsedі. Osy arqyly qazaqtar atústі saıysqa myqty jaýynger uldardy tárbıelegen..