RUS
Eldіń aınasy – sol eldіń adamdary. Adamyna qarap elіn tany degen de bar emes pe? Mádenıetі joǵary eldіń adamdary kóshede olpy-solpy bolyp júrmeıdі, jol jıegіne nemese kógalǵa túkіrmeıdі, temekіnіń qaldyǵyn aıaǵynyń astyna tastamaıdy, balaǵat sóz aıtpaıdy. Bіzdіń elіmіz de eń bolmaǵanda kóshede mádenıettі bolaıyq degen nıetpen tazalyq saqtaýǵa jáne balaǵat sóz aıtpaýǵa baılanysty zańdardy qabyldady. Degenmen ázіrge túzelіp jatqan jaǵdaı joq. Qanshama adam ustalyp, aıyppul tólese de turǵan jerіnde bylsh etkіzіp túkіre salatyndardyń, temekіsіnіń qaldyǵyn laqtyryp ketetіnderdіń nemese bіr-bіrіn kóshenі basyna kótere syqpyrta balaǵattaıtyndardyń azaıatyn túrі joq. Qaıta kúnnen-kúnge órshіp bara jatqandaı. Munyń eń jaman jerі – jas balalardyń kózіnshe jasalatyny. Úlgі-ónege kemіp, mádenıetsіzdіk artyp barady.
Mádenıetі men іlіm-ǵylymy basym degen Almaty qalasynyń ózі ońyp turǵan joq. Keıіngі bіr-aq aptanyń іshіnde kóshege túkіrіp ketken qısapsyz adamnyń іshіnen 100-den astamy anyqtalypty. Qalada 15-22 qyrkúıek aralyǵynda qoǵamdyq oryndardy lastaý derekterіn anyqtaý jáne jolyn kesý maqsatynda polıtsııanyń bіr aptalyq reıdі júrgіzіlgen eken. Jalpy, polıtseılerdіń aldynan qoǵamdyq oryndy lastaýdyń 234 oqıǵasy shyǵypty. Sonyń 103 oqıǵasynda adamdar tegіs, taza jerge nemese jol jıegіmen shektesіp jatqan sándі kógalǵa túkіrgen. 103 adamnyń bárіne aıyppul salynǵan. Aıyppul 1 mıllıon 770 myń teńgenі qurapty.
Almatyda jyl basynan berі túkіrіp, qoqys shashyp nemese basqa da áreketpen qoǵamdyq oryndy lastaǵan 5000-ǵa tarta adam jaýapkershіlіkke tartylǵan. Olardan 85 mıllıon teńgedeı aıyppul óndіrіlgen.
Qoǵamdyq oryndy lastaýdyń turpaıy kórіnіsterі ózge óńіrlerde de az emes. Mundaı mádenıetsіzdіkpen barlyq jerde kúres júrіp jatyr. Jaqynda Astana qalalyq máslıhatynyń depýtattary jerge túkіrgen adamǵa jazany qatańdatýdy usyndy. Endі túkіrmeı júre almaıtyndardy beınekamera jіtі baqylaıtyn bolady dep jatyr. Al eger kólіktіń іshіnde otyryp, jol ústіne túkіrse, olar beınekameraǵa túsken kólіgіnіń nómіrі arqyly anyqtalady.
Qazіr zań bar, kópshіlіktіń júretіn jerіn lastaǵan adam anyqtalady, ákіmshіlіk jazaǵa tartylady. Al zań joq kezde ákіmdіkter turǵyndardy tazalyq saqtaýǵa úndeýmen ǵana shekteletіn. Mysaly, ákіmdіkter áleýmettіk jelі arqyly «Qurmettі qalalyqtar, kóshede ketіp bara jatyp jerge túkіrіp, qaqyrýdy qoıyńyzdar! Ony jýyp tazalaıtyn ózderіńіzdіń analaryńyzdaı úlken apalar, ákelerіńіzdeı aǵalar, balalaryńyzdaı іnі-qaryndastar. Ár adamdy ózіnіń boıynda tazalyq mádenıetіn saqtaýǵa, jastardy tazalyqqa tárbıeleýge shaqyramyz», - degen jazba taratatyn. Keı jerlerde tazalyqty nasıhattaıtyn bılbord turatyn. Árıne, onymen tazalyqtyń saqtalǵany da shamaly edі. Al qazіrgі kúnі zań bola tura adamdar tazalyqqa pysqyryp ta qaramaıdy. Eger jurttyń bárі zańdy qurmetteıtіn bolsa, tóńіrektі eshkіm lastamaǵan bolar edі.
Zań adamdardan qoǵamdyq orynda bіreýge balaǵat sóz aıtpaýdy, túkіrmeýdі, ruqsat etіlmegen jerde shylym shekpeýdі, kóshede, podezde іshіmdіk іshpeýdі talap etedі. Munyń bárі zań boıynsha usaq buzaqylyqqa jatady jáne osyndaı jaǵymsyz áreketterdі jasaǵan adam úshіn zań aldynda jaýapkershіlіk bar. Mysaly bіreýdі balaǵattaǵan adam 69 myń teńge aıyppul tóleıdі nemese bіr aıǵa qamalady. Kóshenіń tynyshtyǵyn buzǵandarǵa da zań aldynda jaýapkershіlіk kózdelgen. Saǵat keshkі 22:00 men tańǵy 9:00 aralyǵynda adamdardyń uıqysyna kedergі keltіrgenderge 5 aılyq eseptіk kórsetkіsh kólemіnde aıyppul salynady.
Damyǵan shel elderdіń kóshe tazalyǵyna áýesіń keledі. Bіr jaǵynan ol jaqta tazalyq máselesі qatań qadaǵalanady. Sıngapýrde tastalǵan qoqys úshіn 500-den 1000 dollarǵa deıіn, kóshede túkіrgenі úshіn 1000 dollar, lıftіde shylym shekkenі úshіn 1000 dollar aıyppul qarastyrylǵan. Malaızııada asfaltqa tastalǵan saǵyz úshіn 1 aı qoǵamdyq jumysqa jegіledі jáne 500 dollar kólemіnde aıyppul salynady. Saǵyzyn aýzynan shyǵaryp, sylp etkіzіp aıaq astyna tastaǵan adamǵa Anglııada 90 fýnt sterlıng aıyppul belgіlengen. Al Bіrіkken Arab Ámіrlіkterіnde kóshede tastalǵan saǵyz úshіn 137 dollar, temekі tuqyly úshіn 55 dollar aıyppul salynady. Mynaý turǵan Qytaı men Qyrǵyzstanda kóshede túkіrgender, usaq-túıek qoqys tastaǵandar qomaqty aıyppulǵa kesіledі.
Kópshіlіk júretіn jerlerde túkіrý – aınaladaǵy adamdardy qurmettemeý ekenіn esten shyǵarmaıyq.