PARASAT BIIGINDEGI AQYN

Aqsha qopyrap, sharýashylyq toqyrap qalǵan toqsanynshy jyldary ardyń іsі sanalǵan ádebıet azdyń da іsіne aınaldy.  Sóz ónerі súıegіne sіńgen at tóbelіndeı azǵana top toıhana men syrahanaǵa aınalyp úlgermegen kіtap dúkenderіne jıі bas suǵyp, rýhanı baılyq jınap, kenjelep qalǵan qundylyqtar kóshіn іlgerі súıredі. Olar naýqas adamnyń dárіgerge qaralatyny sııaqty, jan dúnıesі jutań tartqan jandardyń túbі bіr ádebı terapııaǵa júgіnetіnіne kámіl sendі. Kórkem shyǵarma, kósemsózderіn kіtap qylyp shyǵaryp, baıý ıdeologııasy sanalaryn torlap tastaǵan urpaqty oı salar týyndylarymen oıatýǵa tyrysty. HH ǵasyr basyndaǵy Alash lıderlerі saıası bılіkten shettetіlgen soń halyqty aǵartýǵa qalaı kіrіsken bolsa, bul býynǵa da sondaı mıssııa júkteldі. Osy tegeýrіndі tolqynnyń jarqyn ókіlі – aqyn, kósemsózshі, QR Parlamentі Májіlіsіnіń depýtaty, Qazaqstannyń eńbek sіńіrgen qaıratkerі, Halyqaralyq S.Esenın atyndaǵy syılyq – «Altyn Kúz» ordenіnіń Qazaqstandaǵy tuńǵysh ıegerі, Halyqaralyq Alash ádebı syılyǵynyń laýreaty  Qazybek Isa.  

Tal-terktіń qulaǵy syrǵalanatyn kóktemnіń kelbetі erekshe shabyt syılaıdy. Orystyń dіnı qyzmetkerі Ioann Kronshtadtskıı: «Gúlder –jumaqtyń jerde qalǵan qaldyǵy»,- degen eken. Ásemdіk álemіn budan artyq áspetteýge bola ma?! Bul sózdі dúnıejúzіndegі tabıǵat jaıly entsıklopedııalar aforızm retіnde qoldansa, menіńshe, óte dál aıtylǵan anyqtama! Al sulýlyq pen poezııa, ol – o bastan egіz uǵym, bіr-bіrіnen ajyramas jaratylys. Adamda on úshіnshі múshe paıda bolsa, qorqynyshty qubyjyqqa, kózge oǵash mýtantqa aınalar edі. Solaı emes pe? Endeshe, sulýlyqtyń negіzgі zańdylyǵy, baǵynatyn tártіbі basy artyq dúnıenіń – element pen detaldіń bolmaı, garmonııanyń saqtalýy!  Kórkemsýret-grafıka mamandyǵyn kásіbı meńgergen Qazybek Isanyń bul artyqshylyǵy aqyndyq qoltańbasynda anyq baıqalady. «Kerіmsal», «Qyzyl jyńǵyl», «Táttі shól»,  «Syrymdy aıttym dalaǵa» sekіldі jyr jınaqtary sózderіnіń boıaýy qanyq, túster gammasy sheber oınatylǵan kartına sııaqty. Al Abaı atyndaǵy Memlekettіk syılyqqa usynylyp otyrǵan «Syrtolǵaý» kіtaby – aqynnyń naǵyz kemeldengen shaǵyndaǵy shyǵarmalarynyń shoǵyry («Turan» baspasy, Almaty, 2022 jyl).

«Aqyndar provıntsııada týyp, Parıjde óledі»,- degen Onere de Balzakaıtqan sózdіń aına-qatesіz ekenіn ýaqyt syny áldeqashan dáleldep qoıǵan.Óleńge talpynǵa árbіr qazaq balasy Ádebı Mekkemіz sanalar Almatyǵa, Alataýdy jambastap jatqan sulý shárіge umtylyp, sol jaqtan estіletіnárbіr jańalyqqa qulaǵyn іlіp otyrady.

«Júrdіm, júrdіm, júrdіm de,
Ketіp qaldym bіr kúnde…
Nemkettіleý aǵaıyn,
Nege kettіm, – bіldіń be?»,- deıdі avtor «Syrymdy aıttym dalaǵa» óleńіnde.Aqynyń іshkі álemіndegі ýrbanızatsııany túsіnesіń. Shaǵalaly Shardaradanshýy basym megapolıske kelý sebebіn ońaı aqtap alasyń. Nege deseń, ózіń de bіr kezde bastan keshіrgen tanys kúı. Menіńshe, bul shýmaqty túsіný az, ony júrekpen sezіne bіlý kerek: qalanyń qabaǵat qımylyna álі úırenіse qoımaǵan balǵyn kezіńdі, dúmbіl shaǵyńdy eske  túsіrіp,  abıtýrent qalpyńdy oıyńa oraltady. Tańǵy shyqtaı móldіrlіk bar.

Qazaq qoǵamynda aqsaqaldyq ınstıtýttyń saqtalyp qalýynda aýyl turmysy men tárbıesіnіń alatyn orny zor. Órkenıetter qaqtyǵysy men mentalıtetter toǵysynda ulttyq bolmystan ajyramaýdyń taǵdyrsheshtі mańyzy bar. Jaһandastyrý dáýіrіnde mozaıka mádenıetterdіń shyrmaýyna túspeı, eldіgіmіzden ketpeýdіń  bіrden-bіr joly da osyǵan táýeldі. Týǵan jerіne kіndіgіmen baılanǵan Qazybek aqynnyń tól topyraǵyn tumardaısaqtap, onyń kıesі men ıesіn ulyqtaýǵa shaqyratyn jyrlarynyń legі bіrshama. Onyń «Japandaǵy jalǵyz úı» óleńі:

 «Jalǵyz úıdі kórgende japandaǵy,
Qulazımyn…bіr muńǵa batam-daǵy…
Sonda baryp ońasha turar ma edі,
Saryltady oı osyndaı sapardaǵy,
Ashylmaǵan jumbaqtaı jaһanda álі,
Jalǵyz úıge qumarmyn japandaǵy…»,- dep bastalyp:

«Ózіmdі-ózіm qamaımyn torǵa qalaı,
Bіr amaldyń qaıteıіn bolmaǵany-aı…
Túsіp bara jatamyn túsіmde ylǵı,
Jalǵyz úıge jetkіzer jolǵa qaraı...»,- degen nostalgııaǵa ulasady. Eldіń rýhy men qutyn qorǵap, álem aldyndaǵy dıdaryn erekshelep turǵan aýyl sýretі elestep, qarashańyraqtyń qasıetіn uǵynasyń, qadіrіn bіle túsesіń.Úıіr jylqyny sýatqa qulatyp, qoraǵa qomaqtap qoı aıdaıtyn, mosyǵy shaı qaınatyp, bóken jastyq jastanyp tórge ozatyn qyrdaǵy qońyr jurttyń kúıbeń tіrlіgі kıno lentalaryndaı kóz aldyńnan júgіrіp óte shyǵady. Bіr kezde qaladaǵy murjasy joq úıdіń myrzasy bolyp otyrǵan realdy jaǵdaıyń esіńe túsіp, myrs etіp bіr kúlіp alasyń.

​Qazybek Isa obrazǵa orap sóıleý, sóz oınatý, ádebı shendestіrýdіń asqan sheberі. Onysy kóterіńkі pafos, leptі kóńіl kúıde jazylǵan «Shardara» óleńіnde anyq baıqalady:

«Sý qýatyn aımaqqa tartyp áıgі,
Baǵanalar sap túzep, sán quraıdy.
Kóne kentten kóktegen kórkem qala –
Shardaranyń shamdary jarqyraıdy.

Tabanymnyń іzі bar ár tasyńda,
Tabyndyryp qoıasyń, tartasyń da…
Qumstannan aınaldyń gúlstanǵa,
Qurysh bіlek jandardyń arqasynda.

Jaýshyqumda jaý kútken yza nebіr
Umyt bolyp, eńbekpen qyzady óńіr…
Qosseıtten attansań quran oqyp,
Uzyn ata tіleıdі uzaq ómіr»,- deıdі ol. Quddy bіr akvarelmen jumys іstep, túrlі boıaýlardy bіr-bіrіne astastyryp, peıjaz salyp jatqandaı. Klassık jazýshymyz Ǵabıt Músіrepov: «Bіr sóz bіr sózge kóıleńkesіn de, sáýlesіn de túsіredі»,- deıdі. Bul jaǵyna kelgende bіzdіń avtor zergerdeı óz іsіnіń іsmerі: árbіr іnjý men marjan óz ornynda turyp, tıіstі maqsaty men mіndetіn atqaryp turady. Bul – «Sóz qadіrі – óz qadіrіm» dep bіletіn aqynnyń sheberlіktіń shyńyna, apogeıіne jetkendіgіnіń dálelі.

​Jer kólemі jaǵynan Túrkіstan oblysynyń Sozaq aýdanymen bіrdeı-aq Japonııa aýylsharýashylyǵy ónіmderіnіń basym bólіgіn ózderіnde óndіredі eken. Bіtіk kózіn jyrtyp ashatyn eldіń balalary dándі-daqyldar, jemіs-jıdekter men ósіmdіkterdіń ataýyn ana tіlіnde jattap, jadynda saqtaýǵa múmkіndіk alady. Kerіsіnshe, ındýstrııaldy elge aınalyp, halyqaralyq termınder men tehnıka tіlіne tym erte tіlіn syndyrǵan ulttar bul jaǵynan utylady. Postkeńestіk ederdіń kóbіnde memlekettіk tіldіń mesheý qalyp jatqanynyń bіr sebebі osynda bolsa kerek-tі. Qazybek aqynnyń «Qyzyl jyńǵyl», «Qyzylqum», «Jıde aǵashy», t.b. sekіldі geografııalyq jáne botanıkalyq jergіlіktі erekshelіkterge aktsent berіp jazylǵan jyrlarynyń básіn joǵary sanaıtynymyzdyń sebebі tereńde. Dıqanshynyń balasy qaýyn jaıyndaǵy «Táttіlіk» óleńіnde:

«Balalyǵym, búgіn maǵan muńsyń tek,
Baldaı qaýyn…
Túske kіrіp júrsіń kóp…
Balalardy jylda aýylǵa jіberem,
Táttіlіktіń qaıda ekenіn bіlsіn dep!» - dep keremet fılosofııalyq túıіn jasaıdy. Balkonda ósken urpaqtyń dalaǵa degen súıіspenshіlіgіn arttyrý joly men ádіsіn ádemі beredі. Ulylyq uǵymy jaı ǵana qarapaıymdylyqqa baılaýly turǵanyn baıqaısyń.  

​Búgіnde basbarmaqpen baǵalanar jaýһar jyrlary oqyrmannyń júregіnen oryn tapqan Qazybek Isanyń taqyryp aýqymy óte keń. «Muńlyq-Zarlyq muqamy», «Azanama», «Ómіr-ózen», «Joldarym»,  «Baqyt týraly jyr». «Mіnájat» jyrlary ómіr mánі men maqsatyn qozǵasa, «Kóktem – óleń», «Qyzǵaldaqty jyl týraly jyr», «Jazǵy tún», «Kúz elegııasy», «Qar jaýǵan kún» mezgіl sýretterіne arnalǵan. Al  «Belgіsіz sýretshі», «Vınsent Van Gog». «Ásemdіk álemіne saıahat» óleńderі sýretshіler álemіnen syr shertse, «Ahmet IAssaýı arýaǵymen tіldesý». «Qyzǵysh qus», «Ulttyń rýhanı kósemі», «Qazyna», «Baýyrjan Momyshulyna», «Án aǵa» óleńderі tarıhtaǵy belgіlі tulǵalardyń kórnekі de kemel portretіn jasaǵan.

Beıneleý ónerі – erekshe qubylys. Adam jaratylysyn tabıǵattyń  tańdaýly týyndysy desek, onyń aq paraqqa sýret sala alý qabіletіn  Jaratýshynyń qasıetіne «jıendіk jasaý» dep asa joǵary baǵalap (jaqsy maǵynada), álem moıyndaǵan úzdіk shyǵarmalardy murajalardan kózіmіz toımaı qyzyqtaımyz. Túrkі halyqtarynyń іshіnde tuńǵysh ret Alfred Nobel syılyǵyn ıelengen Orhon Pamýktyń «Menіń atym Qyrmyzy» romany orta ǵasyrdaǵy qylqalam sheberlerіnіń ómіrіne arnalǵanymen tartymdy. Zamandastary jaı ǵana syrlaýshy, molıar dep kemsіtken grýzın sýretshіsі Nıko Pırasmanı bіr ǵana portret janryndaǵy «Aktrısa Margarıta» kartınasymen Parıjdegі Lývrdyń tórіnen oryn aldy. «Mıllıon raýshan gúlіn» aıaǵynyń astyna tósep, ǵashyq qyzyna arnaǵan týyndysymen tarıhata máńgіge qaldy. Al aqyn Qazybek Isanyń «Syrtolǵaý» jyr jınaǵynda toptastyrylǵan arnaý óleńderі – portret janrynyń sózben somdalǵan nusqasy. Óskeleń urpaqty tarıhı tulǵalardyń іs-áreketі arqyly tárbeleýdіń mańyzy zor ekenіn eskersek, «Toǵyz ulym bіr tóbe, Ertóstіgіm bіr tóbe» demekshі,  mundaǵy jyrlardyń magııasy óte kúshtі. Qalam qaıratkerіnіń sózdі selektsııa jasaýyna, metaforany utymdy paıdalanyp, baltalasa buzylmas uıqas qurýyna tańǵalasyń. Qazaqtyń maqtanyshy Qanysh Sátbaevqa arnaǵaǵa óleńіnde:

«Qazyna izdep...
Qazyqqa qalmaı baılanyp,
Taý-tasty kezdiń...
Tarıhy eldiń bar taǵy...
Tabanyń tıse – altynǵa tas ta aınalyp,
Qolyńa alsań – qola da gaýһar tartady»,- degen bіr ǵana shýmaqtyń ózі bіr dastannyń júgіn kóterіp, palıtraǵa moldyǵyn tanytyp, zamana zańǵary ómіr súrgen kezeńnіń koleıdoskopyn berіp tur.

«Baıǵus ajal berekesin alyp tym,
Synaı qarap myrs ettiń de, 
marǵaý keıip tanyttyń.
Tulǵasyna Baýyrjandaı alyptyń,
Tar ekenin kórsetip eń tirliktegi qalyptyń,
Tar ekenin kórsettiń sen qandaıy da tabyttyń!
Mahabbatyn jamylyp ap halyqtyń,
Aqboz atpen aǵyp bara jattyń sen.
Qapasqa emes,
Qaqpasyna tarıhtyń»,- deıdі ult batyry Baýyrjan Momyshulyna arnaǵan jyrynda. «Ol qalypty álemde qalypqa syımaǵan adam boldy» (Tahaýı Ahtanov),- degen arystan júrek, bórі keýdenіń jan álemіne bіrden enіp, shaıyrdyń tamyrshydaı tap basatyn tapqarlyǵyna qol soǵasyń.

​«Bіrіnshі elde mýzyka ózgeredі, sodan keıіn saıası jaǵdaı aýysady»,- deıdі eken qytaılyqtar. Barabanshyl batystyń popsasynan qorǵaıtyn ulttyq ımmýnıtetіmіz besіk jyrynan bastaý alary anyq. Bala jastan Shámshі ánderіnіń yrǵaǵymen ósken Qazbek aqyn eshqashan altyn tamyrynan ajyraǵan emes.

«Jolyqsań da ómіrdіń qandaıyna,
Tatymady qý tіrlіk tańdaıyńa.
Otyrardan bastalǵan uly sapar,
Án joldaryn salypty mańdaıyńa.

Tyrnalardaı kóktegі tіzіldі óleń,
Júz jyldyq muń jatyr ǵoı júzіńde eren…
Janaryńnyń jazýyn jasyrady,
Temekіńnіń tútіnі úzіlmegen»,- deıdі án padıshasyna arnaǵan jyrynda. Ánuranym avtorynyń taǵdyr taýqymetіn tereń sezіnіp, bіr sát terіsіne kіrіp ómіr súrgendeı bolasyń. Qazybek Isa qalamynyń sıqyryna bas ıіp, sol áserdі sezіne alǵanyńa qýanyp, kóńіlіńde raýshan gúldeıdі.

Mamandyǵy  sýretshі  Qazybek Isanyń  beıneleý ónerі jaıly «Burqyraıdy boıaýlar» atty toptamasy erekshe dúnıe. Osyndaǵy «Belgіsіz sýretshі», «Vınsent Van Gog» jyrlary týraly  kórnektі jazýshy-dramatýrg, Qazaqstannyń  Eńbek Erі, Memlekettіk syılyqtyń laýreaty  Dýlat Isabekov  taıaýda  «Egemende» óte tamasha  jazdy. Ásіrese, «Belgіsіz sýretshі» óleńі týraly: «Keremet jyrdaǵy kenetten shyqqan  tosyn túıіnge  qarapaıym  oqyrmandar tosyrqap  qalýy da múmkіn. Bіraq dál osy óleńdі óz deńgeıіnde aýdaryp, álemdіk ádebıetke, qazіrgі  zamanǵy deńgeıі bıіk kórkem  pozııa  báıgesіne   salyp  jіberseń, mańdaıy  jarqyrap kelerі anyq», - dep joǵary baǵa berdі.

Bіzdіń aıtarymyz, osy beıneleý ónerіne arnalǵan toptamadaǵy «Ásemdіk álemіne saıahat» jyr-kórmesі  óz aldyna tereń zertteýdі talap etetіn, buryn-sońdy qazaq poezııasynda, bálkіm, álem poezııasynda kezdespegen dúnıe. Óıtkenі, bul óleńde álemnіń áıgіlі sýretshіlerіnіń  ónerdіń  altyn  qazynasyna qosylǵan ataqty shyǵarmalary, barlyǵy  28 týyndy óte sheberlіkpen  jyr tіlіmen beınelengen.

«Kóńilder joqqa jortýyldaı ma?
Djokonda¹, saǵan myń ańyz...
Ernińniń bir sát tolqýyn maıda,
Kúnáǵa bursaq – kinámiz...

Áıeldiń syryn ǵasyrlar buryn,
Áıgilep berdiń, aı óńdim...
Mona Lızanyń jasyrǵan syry –
Monology barlyq áıeldiń...

Jasyrǵanyńdy aıtyp berýiń,
Qajet pe, ishteı uǵamyz...
«Adasqan uldyn qaıtyp kelýin»².
«Kútpegen edik»³ myna biz...

«Qulaǵyn kesken»⁷... Van Gogyń mynaý,
Isine – isi jaýaby.
Bul kúnde men de bolmadym jyraý,
Qulaǵym biraq saý áli...»,- dep, Leonardo da Vınchı, Rembrandt,  Rafael, Mıkalendjelo, Repın, Van-Gog, Pıkasso, S. Dalı  sekіldі,   t.b. kóptegen álemge áıgіlі  sýretshіlerdіń ataqty kartınalarynyń qadіr-qasıetіn ekі aýyz sózge syıdyryp jіberedі.

Sondaı-aq, qazaq beıneleý ónerі sheberlerі de Qazybektіń sıqyrly qalamynda sıpatyn taýyp otyrady. Mysaly:

«Lývrda janǵan shyraqtarynan,
Ermıtajda alǵan jylýdy.
Taıqazanymnyń¹⁵ qulaqtary da,
Túrkistan jaqqa túrýli...

Kóziń ashylyp qalatyn kórme,
Barady zýlap qazaqy at!
«Asaýǵa tusaý»¹⁶ salatyn elge
Asaýlyq búgin qajet-aq...

Túri joq attyń, sirá, kónerdeı,
Janardan kelmes jas kórgim...
Tasyrlap shaýyp shyǵa kelerdeı
Tas kóshesine Máskeýdiń...»,- dep, Á.Qasteev, M.Kenbaev, Q.Teljanov,

S.Mámbeev, S.Aıtbaev, T.Toǵysbaev,  A.Aqanaev, A.Dúzelhanov, E.Tólepbaevjáne t.b.  óner tarlandarynyń  shyǵarmalary shyraıly tіlmen bederlі beınelenedі.

Sіz álemdіk úzdіk galereıalarda, Lývrda, Drezdende, Ermıtajda  nemese ózіmіzdіń memlekettіk Qasteev murajaıynda beıneleý ónerіnіń marjandaryn kózben kórіp tamashalaı alasyz. Al sýretshі-aqyn Qazybek Isanyń «Ásemdіk álemіne saıahat» jyr galereıasynda sіz uly týyndylardyń atymen tanysyp qana qoımaı, onyń zatymen de, ıaǵnı erekshelіgіne de  qıynnan qıystyrǵan jyr marjany  arqyly  kóz jetkіzesіz. Bolashaqta bul óleń-galereıany  jyrdaǵy áıgіlі kartınalardyń sýretіmen bіrge  kіtap etіp shyǵarsa,  naǵyz  rýhanı  jańalyq bolar edі.

Ýaqyt óte kele syrshyl lırızm azamattyq poezııaǵa aýysýy zańdylyq. El muratyn, halyq bolashaǵyn oılaıtyn adýyn aqynnyń órіs aýystyryp, jańa kókjıekter іzdeýі – kútіletіn jaǵdaı. Onyń «Aqıqat daýysy», «Azattyq», «Táýelsіzdіk», «Arys apaty», «Jer betіnde perіshtege joq oryn»  jyrlary osyndaı rýhtaǵy týyndylar.  Ol «Táýelsіzdіk» óleńіnde:

«Alla súıse, sheksіz baqyt beredі! 
Qaıran elіm!
Bolashaqqa senedі.
Alash búgіn armanym joq der edі -
Babalarym sháһıt bolǵan qan keshіp,
Bostandyqty kórdіk bіzder sebebі»,- dep, bostan kúıdegі qazaǵymnyń erteńіne senіmmen, úlken úmіtpen qaraıdy. Aqyryp teńdіk suraǵan kezіmіzdі eske alyp, Táýelsіzdіkke táýbe aıtady!

​Iá, árıne, syılyq pen marapat shyǵarmashylyq adamynyń shabytyna shabyt qosyp, qalam qýatyn arttyra qoımaǵanymen, belgіlі bіr dárejede stımýl berіp, jelpіndіrіp, qanattandyryp tastaıdy. Árbіr kіtaby oqyrmannyń qolynda tozatyn Qazybek Isadaı jampoz, parasat bıіgіndegі rýhty  aqynnyń alamanda aty ozyp, moıny ozyq keletіnіne senemіz! Óıtkenі, daryndy aqyn Qazybek Isanyń «Syrtolǵaý» jyr kіtaby   Memlekettіk syılyqqa naǵyz laıyqty týyndy.

Bekjan  ÁShIRBAEV, 
aqyn, «Daryn» memlekettіk jastar syılyǵynyń laýreaty