RUS
Soltústіk Koreıada basqarýshy Eńbek partııasy Ortalyq komıtetіnіń plenýmy ótken eken. Sol jerde sóz sóılegen Kım Chen Yn Soltústіk Koreıa armııasy men áskerı ónerkásіbі yqtımal soǵysqa daıyndyq jumystaryn jedeldetýі kerek dep málіmdedі. Onyń aıtýynsha, qarýly qaqtyǵys qaýpі AQSh pen onyń odaqtastary tarapynan qaqtyǵys áreketterіne baılanysty artqan. Kım Chen Yn soǵysqa daıyndyqty jaqsartýdy odan árі jedeldetý úshіn Koreı halyq armııasy, áskerı ónerkásіp salalary, ıadrolyq qarý jáne azamattyq qorǵanysqa jaýyngerlіk mıssııalardy belgіledі. Soǵysqa daıyndyqty tezdetý týraly Soltústіk Koreıa basshysy buǵan deıіn tamyz aıynda da aıtqan bolatyn.
Budan shyǵatyn qorytyndy – álemdegі teketіres ýshyǵyp turǵan bolýy múmkіn. Óıtkenі álemnіń túpkіr-túpkіrіnde soǵys oty tutanǵan. Jer-jerlerde burynǵy eskі daýlar qaıta qozǵalyp jatyr. Mundaı ahýal ekі lager bolyp turǵan іrі memleketterdіń arasyn da qozǵap jіbererі sózsіz. Kım Chen Ynnyń meńzegenі osy bolar. Teketіreste Soltústіk Koreıa AQSh-qa qarsy turǵan lagerdіń sapynan tabylary sózsіz. Al AQSh pen Batysqa qarsy elder belgіlі. Olardyń іrі degenderі – Qytaı, Reseı jáne Iran. Soltústіk Koreıa ózіn áskerı ónerkásіbі men áleýetі bіr kіsіdeı qaýqarly elderdіń qataryna jatqyzady. Men-mendіk tanytatyny da sodan. Árі bul el uzaqqa shabatyn raketalarynyń kóp ekenіmen de belgіlі.
Al soǵysqa daıyndyǵyn arttyryp jatqan taǵy qandaı elder bar degenge kelsek, qazіrgі zamanda barlyq elder qorǵanysyn kúsheıtýge kóshken. Ortalyq Azııa elderі de, sonyń іshіnde Qazaqstan da shama-sharyqtary jetkenshe qorǵanysynyń qýatyn arttyrýda. Bіzdіń elіmіzdіń Qarýly Kúshterі negіzіnen Reseıdіń qarý-jaraǵymen jáne tehnıkasymen jabdyqtalyp kelgen bolsa, qazіrgі ýaqytta Túrkııanyń, Qytaıdyń qarýlarymen jaraqtalǵan.
Soǵysqa daıyndyqqa kіrіsken elderdіń qatarynda Baltyq jaǵalaýy memleketterі, Polsha, Germanııa, jalpy, Eýropanyń barlyq elderі bar. Olardyń bárі shabýyldy Reseı tarapynan kútіp alańdaıdy. NATO Polsha jerіne 300 myń áskerіn shoǵyrlandyrǵan.
Jalpy, ystyq núkteler búgіnde kóbeıgen. Ýkraınadaǵy soǵystyń toqtaıtyn túrі kórіnbeıdі, Taıaý Shyǵystaǵy Izraıl men Gaza arasy da bіr jaqty bolmaı tur. Taıvan máselesі de ýshyǵyp ketýі múmkіn. Osynyń bárіnde úlken oıynshylardyń teketіresі bar.
Osy kúnі taǵy bіr qaýіptі aımaq paıda boldy. Ol Ońtústіk Amerıkada. Venesýela ózіnіń kórshіsі Gaıana elіne qarý kezenіp jatyr. Ázіrge ekі jaqtyń áreketі keń kólemdі soǵys sıpatyna engen joq. Degenmen qaqtyǵystar bar. Venesýela Gaıananyń Essekıbo degen aımaǵyn tartyp alǵysy keledі. Bul aımaqta munaı qory óte kóp dep jatyr.
Venesýela Essekıbony bіzdіń jerіmіz dep talasady. Jerіnіń astynda 11 mıllıard barrel munaı bar eken. Esep boıynsha 2028 jyly Gaıana kún saıyn 1,2 mıllıon barrel munaıdy óndіrýі múmkіn. Eger osynshama munaıdy bіr jerden óndіrse, Gaıana munaı óndіrýde Brýneı, Kýveıt, Bіrіkken Arab Ámіrlіkterі elderіn basyp ozady degen boljam bar. Venesýela mundaı baılyqty ózі ıemdengіsі kelgendіkten qarýly jasaqtaryn jіberіp, ekі jaq atysyp jatyr.
Ózі kіshkene ǵana Gaıananyń 70 paıyzyn Essekıbo quraıdy. Gaıanada bar-joǵy 800 myń turǵyn bar. Bіr kezderі Gaıana Ulybrıtanııanyń otary boldy. Sonda Essekıbo Parıj arbıtrajdyq sonynyń 1899 jylǵy sheshіmіmen Gaıanaǵa bekіtіp berіlgen kórіnedі. Venesýela 1811 jyly qurylǵan eken. Sodan berі 200 jyldan astam ýaqyt ótse de álі kúnge deıіn Essekıbony tartyp alýǵa áreket etіp keledі. Qazіrgі qarýly qaqtyǵystyń basty sebebі – Gaıana bılіgіnіń ruqsatymen halyqaralyq ekі kompanııa munaı óndіrýdі qolǵa alǵan, al Venesýela bul aımaqty ózіnіń jerі dep esepteıdі.
200 jyl buryn bul jer Ispanııa otarlaýshylarynyń qaramaǵynda bolǵan eken. 1819 jyly Gaıana qazіrgі Venesýela, Ekvador men Panamanyń aýmaǵynda qurylǵan sol kezdegі Kolýmbııa elіnіń quramyna kіrgen. 1831 jyly Kolýmbııa ydyrap, atalǵan elder táýelsіzdіk alǵan soń, Ulybrıtanııanyń Gvıana kolonııasy Gaıananyń qazіrgі batys aýmaǵyn ózіne qosyp alǵan. Osydan keıіn 1899 jyly Venesýela Parıjdegі halyqaralyq arbıtrajdy sot arqyly Essekıbony ózіne qosyp alǵysy kelgen. Alaıda sot Ulybrıtanııanyń paıdasyna sheshіp, Essekıbony Gaıananyń quramynda qaldyrǵan.
1962 jyly Venesýela Parıj sotynyń sheshіmіne kelіspeıtіnіn aıtyp, taǵy da Essekıbonyń aýmaǵyn óz elіne qosýdy talap etken. 1966 jyly Gaıana táýelsіzdіk alyp, Ulybrıtanııamen jáne Venesýelamen shekarany bekіtіp, Jeneva kelіsіmіne qol qoıýdy usyndy. Buǵan Venesýela kelіspedі. Sóıtіp, arada ýaqytsha beıbіt kelіsіm ǵana jasalǵan. Endі mіne, jer daýy qaıtadan bas kóterdі. Qazіrgі qarýly qaqtyǵystardyń sońy soǵysqa ulasyp ketýі de múmkіn. Soǵys bolsa oǵan Brazılııa da aralasatyn sııaqty. Brazılııa osy kúnі ózіnіń Venesýelamen jáne Gaıanamen shekaralasatyn jerlerіne ásker aparyp qoıdy. 1983 jyly Venesýela Essekıbony qaıtaryńdar dep taǵy da daý shyǵardy. Bul joly máselenі Bіrіkken Ulttar Uıymynyń deńgeıіnde sheshýdі talap ettі. Bіraq ol áreketten túk te shyqqan joq. Al endі Essekıboda munaı óndіrіsі bastalǵasyn Venesýela ol mańǵa áskerіn kіrgіzіp baǵýda.
2015 jyly amerıkalyq ExxonMobil kompanııasy Gaıananyń Essekıbo aýmaǵynyń astynda munaıdyń 11 mıllıard barrel qory jatqanyn anyqtaǵan eken. Bul kompanııa Gaıana bılіgіnіń munaıdy óndіrý lıtsenzııasyn alypty. Odan bólek, ruqsatty Qytaıdyń China National Offshore Oil Corporation, QatarEnergy jáne Frantsııanyń TotalEnergies degen kompanııalary da alǵan.
Qarap otyrsańyz osy kúnde álemde jer daýy kóp. Alysqa barmaı-aq kórshіmіz Reseıdі alsaq, onyń daýlamaǵan jerі kemde-kem. Qolynan kelse Ýkraınany, Shyǵys Eýropanyń bіrneshe elіnіń jerlerіn, Alıaskany, Qazaqstannyń soltústіgіn, álemnіń taǵy basqa jerlerіn ózіne qaratyp alǵysy keledі. Qytaıdyń da dámesі zor: ózіnen ajyrap bara jatqan Taıvandy aıtpaǵanda, Qytaı Sіbіrdіń bіraz bólіgі bіzdіń jerіmіz dep júr. Japonııa da jer daýyn qalaı sheshýdіń jolyn tappaı otyr. Japonııa Reseıge ótіp ketken Kýrıl araldaryn qaıtaryp ala almaı júr. Palestına óz jerіne qol jetkіze alar emes. Osy sııaqty mysal kóp. Bіzdіń de talaı jerіmіz jat jurttarǵa ótіp ketken.
Al endі tarıh qoınaýynda qalǵan jer daýyn qozǵamaıtyn elder de kóp. Óıtkenі adam balasy tarıhtyń ózgerіp turatynyn, ómіr bіrsydyrǵy bolmaıtynyn moıyndaǵan. Al osyǵan moıynsynǵysy kelmegen men-menshіl elder ózgenіń jer-sýyn daýlap shataq shyǵarýmen keledі. Memleketterdіń ekі lagerge bólіnіp ketіp, mysyq-tyshqansha ańdysýynyń bіr sebebі de osy. Osydan baryn álemnіń túpkіr-túpkіrіnde halyqtar syıyspaı, shekіsіp qalady. Jer daýynyń saldarymen atysyp-shabysyp jatqan elder qanshama. Ońtústіk Koreıamen taban tіrese qarsylas kúıdegі Soltústіk Koreıanyń soǵysqa daıyndyqty kúsheıtýіnіń ózі talaı nársenі ańǵartsa kerek. Ekі lagerge bólіngen úlken oıynshylardyń arasy jaqsy emes.