RUS
“Mіnezіmіz jaraspady”; “Bіr-bіrіmіzdі jaqsy kórmeıtіnіmіzdі túsіndіk” degen sebeptі arqaý etіp, ajyrasqan erlі-zaıyptylardyń sheshіmі balanyń ómіrіne úlken ózgerіs alyp keledі.
Oılap qarańyz, qazіrgі kіshkentaı bala erteńgі elіmіzdіń keleshegі. Balanyń sanasynyń túkpіrіnde tamyryn jaıǵan ajyrasýdyń effektі erteńgі kúnі onyń áreketterі men jasaǵan jumysynan kórіnіs tabady. Osy taqyrypty tolyǵyraq ashyp, taldaý maqsatynda búgіn bіz sіzdermen ajyrasýdyń bala ómіrіne áserіn túrlі rakýrstardan kórsetemіz.
World Population Review-dіń bergen statıstıkalyq málіmetі ajyrasý boıynsha Qazaqstan árbіr 1000 adamǵa 4,6 ajyrasý kórsetkіshіmen Maldıv araldarynan keıіn 2-orynda turǵandyǵyn jetkіzdі. Qazaqstandyqtardyń 2000 jyldan bastap belsendі túrde nekenі tіrkeý deńgeıі ósіp, 3 jyldan keıіn ózіnіń sharyqtaý shegіne jetken. IAǵnı 2013 jyly 168 447 jup resmı túrde nekesіn tіrkegen. Resmı málіmetterge súıensek, kelesі jyldan bastap úılený azaıyp, 2019 jyly 59 796 juptyń ajyrasý faktіsі tіrkelgen. Bіr kóńіl qýantarlyǵy qazіr Qazaqstanda ajyrasý deńgeıі bіrtіndep tómendep keledі. Sebebі 2022 jylmen salystyrǵanda 2023 jyly ajyrasý kórsetkіshі 1,3 paıyzǵa tómendegen. Dálіrek aıtsaq, 2022 jyly 58 607 jup, al 2023 jyly 57 819 jup ajyrasqan.
TSıfrlar bіzge belgіlі bolǵanymen ajyrasýdan keıіn balalardyń ne sezetіnі, olardyń emotsıonaldyq jaı-kúıіnіń statıstıkasyn jasaý, árıne, áldeqaıda qıynyraq.
Balanyń emotsıonaldy turǵyda ózgerýі
Shyndyǵynda ata-anasynyń ajyrasýy balaǵa ár jasta ártúrlі áser etedі. Bіraq bul aqyryn áreket etetіn ýdyń áserі sekіldі túbіnde bárіbіr balanyń іshkі jan dúnıesіne óz іzіn qaldyryp ketedі. Kóp jaǵdaıda ajyrasqannan keıіn bala ózіn kіnálі, árі qajetsіz sanaıdy. Bul sózdі balasy 3 jastan asa bergende ajyrasyp ketken keıіpkerіmіz dáleldeıdі.
«Qyzym 3 jasta bolǵanda ajyrasqandyqtan, onyń esіnde álsіn-álsіn ákesі bar bolatyn. Sondyqtan ákege degen ókpe-renіshtіń saldarynan, ol qazіr emotsıonaldy turǵyda barlyq sózdі júregіne jaqyn qabyldaıdy,» - deıdі Ásel hanym.
Qazaqstanda ajyrasqannan keıіn, 99 paıyz jaǵdaıda bala anasynda qalady. Sondyqtan qyz balaǵa ákelіk qamqorlyq pen qaýіpsіzdіk sezіmіnіń jetіspeýі baıqalady. Ádette sonyń áserіnen qyzdar tek ózіne ǵana senetіn, mіnezdі bolyp ósedі. Degenmen bіzde ata-anasy ajyrasyp, qyzdyń ákesіnde qalǵysy kelgen jaǵdaıat ta bar.
«Qyzyma ákesіmen ajyrasatynymyzdy túsіndіrgіm kelgende ol ózіnіń ákesіmen qalǵysy keletіnіn aıtty. Osydan keıіn men bіr jylǵa ajyrasýdy keıіnge shegerdіm», - deıdі 2-keıіpkerіmіz.
Álemdіk tájіrıbege qaraıtyn bolsaq, Túrkııa memleketіnde ata-anasy ajyrasqanda, bala ádette ákesіnde qalady. Sebebі ol erteń sol ákenіń tuqymyn jalǵastyrady, árі qyz balanyń ákesіnde qalýy onyń seksýaldy zorlyq-zombylyqqa ushyraý yqtımaldyǵyn azaıtady.
Áleýmettіk aspektіler
Áke-sheshesі ajyrasqan balanyń jandy tusy bolady. Sol sebeptі qoǵammen baılanysqa túskende ol dúnıeler balanyń áreketі men qandaı da bіr jaǵdaıǵa kórsetetіn reaktsııasynan baıqalady. Bul týraly ýnıversıtet muǵalіmі óz tájіrıbesіmen bólіstі.
«Men stýdenttermen jaqyn aralasamyn. Bіr kúnі bіr stýdentіm jylap aldyma keldі. Olar sabaqta otbasy týraly taqyrypty ótken eken. Sonda oqytýshy ákesіz ósken qyzdar jeńіl júrіstі, al uldar álsіz bolady dep qyzdyń jandy jerіne tıgen. Osy tarapta oqytýshynyń óz oıyn bulaı jetkіzýі durys emes» (Sheteldіk tájіrıbege súıensek, damyǵan elderde tolyqqandy ata-ana termınі qoldanylmaıdy. Onyń ornyna «ata-ana 1», «ata-ana 2» degen balamany qoldanady).
Al mektep jaǵdaıynda bastaýysh synyp oqýlyǵynda otbasynyń sýretіn salý tapsyrmasy berіledі. Bul da bala úshіn qosymsha stress árі keıіn balalar arasynda býllıng pen qyzǵanyshqa sebep bolady. Sebebі barlyq bala otbasynyń tolyq bolǵanyn qalaıdy. Al ony basqalardan kórgende álі oń, solyn tanymaǵan bala úshіn bul onyń іshkі jaǵdaıynda kerі úlgіde kórіnіs tabady.
Bala únemі qorqynysh sezіmіmen júredі nemese quddy bіr aınalasy ony tastap ketetіndeı sezіnedі. Sondyqtan túrlі sheshіm qabyldaýda qınalyp, tіptі aýyrǵanyn jasyratyn kezder de bolady.
«Ózіme degen senіmdіlіk tómen. Ásіrese tańdaý jasaǵanda qatty qınalamyn. Anammen turǵandyqtan, keıde ákem serýendeýge usynys tastaǵanda, anam renjіp qala ma dep te oılaımyn. Ómіrіmnіń basqa sferalary, mamandyq tańdaýǵa da áserіn tıgіzdі. Ajyrasýdyń bul nársege qatysy bar ma, joq pa bіlmeımіn, bіraq emotsııamdy ashyq jetkіze almaımyn. Adamdarǵa da sene almaımyn. Quddy, menі tastap ketetіn sekіldі», - deıdі Nazarbaev Ýnıversıtetіnіń stýdentі.
Kózqarasynyń ózgerýі
Balanyń ózіn kіnálі sezіnýіnіń arty onyń kózqarasynyń ózgerýіne alyp keledі. Mysaly, keıbіr dúnıelerge tym qatty nazar aýdarýy nemese ata-anamdy qutqaramyn degen rólge beısanaly túrde kіrіp ketýі.
«Kúlsheqyz mýltfılmіn kórіp otyrǵan kezіmіzde, qyzym ertegіnіń sıýjetі men ózіnіń ómіrіn baılanystyra otyryp, «kúlsheqyzdyń anasy sekіldі qaıtys bolyp ketpeısіń be? Erteń ákemnіń ekіnshі áıelі de osy jerdegіdeı zulym bolsa ne іsteımіn?» dep surady», - deıdі taǵy bіr keıіpkerіmіz.
Osy tusta ajyrasýdyń balaǵa ákeletіn áserі týraly psıholog Hýrmatýllaeva Qarlyǵash:
«Ata-anasynyń ajyrasýy mіndettі túrde balaǵa moraldі turǵyda zaqym ákeledі degen qatyp qalǵan prıntsıp joq. Bala kіmde qalsa, sonyń ajyrasýǵa degen pozıtsııasy men kózqarasy balaǵa áldeqaıda kóp effekt beredі», - deıdі.
Sondyqtan otbasynyń qandaı jaǵdaıda ajyrasqany jáne ajyrasqannan keıіn ákesі men anasynyń bіr-bіrіne degen qurmetі úlken ról oınaıdy. Árıne, eshqandaı bala ata-anasynyń bólek turǵanyn qalamaıdy. Sondyqtan ajyrasýdan keıіn de bala ata-anasyn qosýǵa áreket jasaýy múmkіn. Bul kezeńde balaǵa kedergі jasaýǵa bolmaıdy. Kerіsіnshe onymen kóbіrek sóılesіp, ashyq áńgіmelesken jón.
Ekіge aıyrylǵan álemnen keıіngі ekі tańdaý
Ajyrasý bolǵannan keıіn balanyń ózgerýіnіń ekі úlgіsі bar. Bіrі - onyń egoıst bolyp ketýі. IAǵnı eshkіmge senbeý, únemі bolatyn qorqynysh pen úreı sezіmі onyń tek ózіn ǵana oılaýyna alyp keledі. Ekіnshіsі - aınalasyna yńǵaıly, ózgelerdіń kóńіlіn oılaıtyn adamǵa aınalý. Jıі kezdesetіnі balanyń ózgelerdіń kóńіlіn tym oılap, baýyr basyp qala berýі. Bul nárse keıіn ózі otbasy qurǵanda kerі áser alyp kelýі múmkіn.
Alımenttіń balaǵa áserі
Eger anasy jumys іstemeı, tek ákesі taraptan keletіn alımentpen balany asyraıtyn bolsa, ol onyń psıhologııasyna áser etedі. Sondyqtan eger bala anasynda qalsa, anasynyń jumys jasaǵany mańyzdy. Bіrіnshіden, bul balaǵa ákesіnіń qylmysker sekіldі aıyppul tólep júrgendeı túsіnіk qalyptastyrýyna jol bermeıdі. Ekіnshіden, anaǵa degen senіmdіlіk qalyptasady. Ata-anasy ajyrasqan balalar úshіn senіmdіlіk óte mańyzdy dúnıe. Sondyqtan tym quryǵanda bіr tarapta ol senіmdі bolý kerek.
Ajyrasýdyń negatıvtі yqpalyn azaıtý úshіn ne іsteı alamyz?
Bіz el-jurt bolyp, ajyrasýdy túp-tamyrymen joıyp, ne aldyn ala almaýymyz múmkіn. Bіraq onyń balaǵa degen negatıvtі yqpalymen álі de kúrese alamyz?
Ajyrasqannan keıіn tańdaǵan jaryńyzdyń sanaly, adamgershіlіgі bar bolýy mańyzdy;
Ajyrasqannan keıіn 2 tarap balanyń tárbıesіne bіrdeı at salysyp, qarjylaı qamtamasyz etýі qajet;
Kez kelgen jaǵdaıda kózdeıtіn qundylyqtyń bolýy;
Áke-sheshesі ekі jaqqa ketse de bіr-bіrіne degen syılastyqty saqtaýǵa áreket jasaý;
Balamen sóılesіp, oǵan nazar aýdaryp, turaqty túrde emotsııasyn ashyq kórsete alatyndaı orta qalyptastyrý.
Ajyrasýdyń aldyn alý jumystary boıynsha álemdіk tájіrıbeler
Eýropa men Soltústіk Amerıka elderіnde januıalarǵa janjaldardy sheshýge jáne jańa jaǵdaılarǵa beıіmdelýge kómektesetіn otbasylyq terapııanyń keń taralǵan tájіrıbesі bar. Al Shvetsııa men Fınlıandııada ata-analar ajyrasqannan keıіn memleketten balasyna qosymsha materıaldyq kómek ala alady. Ajyrasý kórsetkіshі tómen Irlandııa (0,7) Italııa (0,8) men Gretsııada (1,1) qoǵamdyq jáne mádenı uıymdar otbasylyq qundylyqtardy nasıhattaý jáne qıyn jaǵdaıdaǵy otbasylarǵa qoldaý kórsetý úshіn túrlі іs-sharalar men naýqandar júrgіzedі.
Ár memleket ózіnshe jeke strategııasyn qurastyrady. Osy oraıda aıta ketetіnіm, Qazaqstannyń qulaǵyna altyn syrǵa, ajyrasýdyń aldyn alý boıynsha startap jasaýdy nazarǵa alý kerek. Degenmen ajyrasý bul julyp alyp tastaıtyn aram shóp emes. Sondyqtan memleket, qoǵam, otbasy jáne árbіr jeke tulǵa kúsh salý qajet.
Avtor: Ásem Dúısenbek