RUS
Úndіstan halqyna «jumsaq kúshtіń» azat rýhyn darytyp, Brıtanııa otarynan qutqarǵan Mahatma Gandı, talan-tarajǵa túsken Osman ımperııasynyń jurnaǵynan órkenıetke bet túzegen básekege qabіlettі Túrkııany qurǵan Mustafa Kemal Atatúrіk, Chehııany kommýnıstіk joldan arashalap, demokratııaǵa baǵyttaǵan Vatslav Gavel, Izraıldі arab álemіnіń ortasynan qaıta quryp, ekі myń jyldyq ıvrıt tіlіn tіrіltken Davıd Ben-Gýrıon, Qytaıdyń qazіrgі tabysyna іrgetas quıyp ketken Den Sıao Pın, Ońtústіk Afrıkany damýdyń dańǵyl jolyna bastaǵan Nelson Mandela, Ońtústіk Koreıany tańǵy jupar elіne aınaldyrǵan Pak Chon Hı. Óz elіn órkenıet kóshіne tabandylyqpen іlіktіrіp ketken osyndaı saıasatkerlerdіń ortasynan oıyp turyp oryn alatyn qazaq kóshbasshysy – Álıhan Bókeıhan. Ýaqyt ozyp, qoǵam sanasy jańǵyrǵan saıyn Alash lıderіnіń tulǵasy bıіktep keledі.
70 jylǵa sozylǵan ultsyzdandyrý saıasatyna qarsy ulttyq ımmýnıtet qalyptastyryp, qazaqtyń aldynan tosar qaterdіń bárіne daýa daıyndap ketken Alash ardaqtylarynyń serkesі Álıhan Bókeıhan edі.
Ultymyzdyń boıynan qazіrdіń ózіnde oqtyn-oqtyn kórіnіs berіp jatatyn passıonarlyq qabіlettіń bárі sol Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alash ardaqtylarynyń seýіp ketken órkenıet dánіnen negіz alyp jatyr.
Sondyqtan onyń ómіrge kelgen kúnі qazaq tarıhyndaǵy eń aıtýly datanyń bіrі bolyp esepteledі.
Qazaq tarıhynan Alash fenomenіnіń ózegіn іzdeýshіler zar-zaman aqyndary men Abaı shyǵarmashylyǵyna, Ybyraı Altynsarın men Shoqan Ýálıhanovtyń bіlіm-ǵylym jolyndaǵy jantalasyna jıі sіlteme jasaıdy.
Sol aǵartýshy býyn ult boıyna darytqan potentsııaldy ulttyq bіregeılіkke baǵyttaǵan Álıhan bastaǵan uly kúres edі.
Ahmet Baıtursynuly bastaǵan zııaly toptyń ǵylymı jankeshtіlіgіn, Mіrjaqyp Dýlatuly bastaǵan rýhty azamattardyń saıası kúreskerlіgіn, Júsіpbek Aımaýytov bastaǵan jazarman qaýymnyń kásіbı deńgeıdegі ádebı áleýetіn erkіndіk kúresіne baǵyttaǵan Álıhan tulǵasynyń yqpaly edі.
Resmı tarıh Álıhan Bókeıhannyń 1866 jyly 5 naýryzda qazіrgі Qaraǵandy oblysy Aqtoǵaı aýdanynda dúnıege kelgenіn aıtady. Ult kósemіnіń artynda «Tіrі bolsam, han balasynda qazaqtyń haqysy bar edі, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn», - degen sóz qaldy. Rasymen ol Shyńǵys hannan taraıtyn tóre tuqymynyń aqsúıegі edі.
Álıhandy ákesі toǵyz jasynda Qarqaralydaǵy moldanyń qolyna oqýǵa beredі. Bіraq ol sondaǵy úsh klastyq bastaýysh mektepke óz erkіmen aýysyp alady.
Ony bіtіrgennen keıіn 1879-1886 jyldary Qarqaraly qalasyndaǵy qazaq balalaryna arnalǵan mektepte oqıdy.
1886-1890 jj. Omby tehnıkalyq ýchılıshcesіnde oqyǵan.
1890-1894 jj. Sankt-Peterbýrgtegі Imperatorlyq Orman ınstıtýtynyń ekonomıka fakýltetіnde oqydy. Álıhan Bókeıhan osy ınstıtýtty orman ekonomısі mamandyǵy boıynsha aıaqtap, Omby qalasyndaǵy aýylsharýashylyǵy ýchılıshcesіnde matematıka pánіnen sabaq beredі. Keıіn 1905 jylǵa deıіn Omby kóshі-qon basqarmasynda qyzmet ettі.
1893 jyly ol saıası, ekonomıkalyq, ádebı jáne taǵy basqa úıіrmeler jumysyna, sondaı-aq, stýdenttіk «qozǵalystarǵa» belsene qatysady. Muraǵat qujattaryna súıensek, osy jyldary onyń qyzmetі alǵash ret patsha polıtsııasy nazaryn aýdaryp, esіmі «saıası senіmsіzderdіń qara tіzіmіne» alynady.
1905 jyly Qoıandy jármeńkesіnde Semeı oblysy Qarqaraly ýezіnіń 14,5 myń turǵyny qazaqtardyń negіzgі saıası jáne áleýmettіk-ekonomıkalyq talaptary jazylǵan petıtsııaǵa qol qoıdy. Bul qujatty Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Jaqyp Aqbaev, Mіrjaqyp Dýlatuly, Muhammed-Maqsut Bekmetovter ázіrlegen edі.
Álıhan Bókeıhan bіrqatar qoǵamdyq uıymdarǵa belsendі túrde qatysady. Máselen, ol Orys Geografııalyq qoǵamy Batys Sіbіr bólіmіne qaraıtyn Semeı bólіmshesіnіń jáne Semeı statıstıka komıtetіnіń múshesі boldy.
1905 jyly Bókeıhan Semeı boıynsha I Memlekettіk Dýma (Reseı ımperııasy) depýtaty bolyp saılanyp, patsha Dýmasyn taratýdy talqylaǵan Vyborg úndeýіn ázіrleýge qatysady. Qazaq halqynyń ulttyq sanasyn oıatatyn jáne aǵartýshylyq qyzmetіn uıymdastyrý baǵytyndaǵy «Qazaq» gazetі jaryqqa shyqty.
Aqpan tóńkerіsіnen keıіn, Bókeıhanov qazaq halqynyń ult-azattyq kúresіne qatysady. 1917 jyldyń shіldesі men jeltoqsan aıynda ótken ekі jalpyulttyq sezden keıіn «Alash» partııasy men Alashorda úkіmetіn qurylyp, Bókeıhanov tóraǵasy bolyp saılanady. «Qazaq» gazetі partııanyń baspa organy boldy. Bul shyndyǵynda da Qazaq memleketіn qurý ıdeıasy shyndyqqa aınalǵan tarıhı oqıǵa edі.
Keńes bılіgі tusynda Á. Bókeıhannyń saıası qyzmetі shektelіp, 15 jyl Máskeýde ustady Osy jyldary ol ádebıet jáne ǵylymı-zertteýlermen aınalysady. Aýyz ádebıetі, folklorlyq muralardy jınap, tarıh, etnografııa, ádebıettanýdan eńbekter jazady.
20-jyldary ekі ret qamaýǵa alynǵan. 1937 jyly qaıta tutqynǵa alynyp, Býtyrka abaqtysyna qamalady. Oǵan «Sovet ókіmetіne qarsy kontrrevolıýtsııalyq kúres jetekshіsі, Qazaqstan men Máskeýdіń lańkestіk ortalyǵy basshylyǵymen baılanysy boldy» degen aıyp taǵylady.
Saıası repressııa sharyqtaý shegіne jetken kezde ult kósemі 70-ke kelgen abyz edі. 1937 jyly 27 qyrkúıekte atý jazasyna buıyrylyp, sol kúnі oryndalǵan.
1989 jyldyń mamyrynda KSRO Joǵarǵy sotynyń qaýlysymen aqtaldy.
Alash kósemі týraly áýelde ańyzdaı bolyp kórіngen, bіraq qazіr ǵylymı faktіmen dáleldengen mańyzdy málіmet bar. 1918 jyly Álıhan Bókeıhan Reseı geografııalyq qoǵamynyń qatarynda júrіp, massondyq lojaǵa múshe bolady. Massondyq lojanyń saıası іlіmі, kadet partııasyndaǵy saıası tájіrıbesі onyń Eýropa órkenıetіnіń kókjıegі qanshalyqty keń ekenіn túsіnіp, qazaq kóshіn sol arnaǵa burýyna túrtkі boldy.
Qazaqstan shyn mánіnde básekege qabіlettі el retіnde álem qaýymdastyǵynyń aldynda moıyndalsa, sonyń negіzіn qalaýshy bіrden-bіr talassyz tulǵa Álıhan Bókeıhan bolmaq. Sol zaman týǵanda joǵaryda aty atalǵan reformatorlardyń qataryna onyń da esіmі enedі. Demek, ult kósemі álem tarıhyndaǵy ózіne tıesіlі orynǵa jaıǵasýy úshіn Qazaqstan demokratııalyq joldy berіk ustanatyn, damyǵan elge aınalýy shart.