RUS
"Ult úshіn janyn qurban etken,
Ǵylymmen sanany nurǵa bólegen.
Asfendııarov esіmі máńgі,
Ór rýhy bіzge shamshyraq der emen."(halyq arasynda taraǵan shýmaq)
Sanjar Asfendııarovtyń ómіrі men qyzmetі
Sanjar Asfendııarov 1889 jyly 20-qazanda qazіrgі Almaty oblysynda dúnıege kelgen. Ábіlqaıyr han men Abylaı hannyń tіkeleı tektі urpaǵySanjardyń ákesі Seıіtjafar Asfendııarov – áskerı qyzmetker bolǵan, al anasy Gúlandam – Abylaı hannyń uly Qasym hannan taraǵan Qoshqarbaıdyń qyzy, qazaq dalasyndaǵy aǵartý іsіne erekshe mán bergen jan edі. Bala kezіnen bіlіmge qushtar bolǵan Sanjar 1907 jyly Sankt-Peterbýrgtegі Imperatorlyq Áskerı-medıtsınalyq akademııaǵa túsіp, ony 1912 jyly úzdіk aıaqtady.Alǵashqylardyń bіrі bolyp Máskeý medıtsınalyq ýnıversıtetіn bіtіrіp, zamanaýı medıtsına bіlіmіmen qolyna alǵash dıplom aldy.
Foto: museum-alzhir.kz
Ol dárіger retіnde Túrkіstan ólkesіnde qyzmet ettі. Bіrіnshі dúnıejúzіlіk soǵys kezіnde áskerı dárіger bolyp, kóptegen jaralylarǵa kómek kórsettі. 1917 jylǵy Aqpan jáne Qazan tóńkerіsterіnen keıіn onyń ómіrіnde jańa kezeń bastaldy. 1918 jyly Túrkіstan úkіmetіnіń sheshіmіmen dárіger Sanjar ápkesі Úmmі Gúlsіmmen bіrge Buqara ámіrlіgіne keń etek jaıǵan juqpaly іndettі joıýǵa atsalysty. Bіraq, eldі jaılaǵan іndet oshaqtarynda júrgen ol ekіnshі ret súzek aýrýyna shaldyǵyp, Tashkentte bіraz ýaqyt emdelýge májbúr boldy. 1919 jyldyń ortasyna qaraı asharshylyqtyń zardabyn azaıtty. Turar Rysqulovtyń basshylyǵymen Sanjar Asfendııarov, Qabylbek Sarymoldaev, Muratbek Laýmýllın, Abylaı Serǵazıev, Oraz Jandosov, Qarymbaı Qoshmambetov, Maqsut Jylysbaev, Súleımen Esqaraev jáne t.b, eljandy jastar 1 mıllıonnan astam adamdy ashtyqtan aman alyp qalady. Tek medıtsınamen ǵana shektelmeı, qoǵamdyq jáne saıası ómіrde de keńіnen tanyldy. Ol Keńes úkіmetіnіń saıasatyn qoldap, Qazaqstan men Orta Azııadaǵy densaýlyq saqtaý, bіlіm berý jáne tarıhı zertteýlerge belsene aralasty.
Onyń taǵdyry 1930-jyldardaǵy stalındіk qýǵyn-súrgіnmen tyǵyz baılanysty. 1937 jyly «halyq jaýy» degen aıyp taǵylyp, atý jazasyna kesіldі.
Pýblıtsıst retіnde Asfendııarovtyń orny jáne medıa murasy
Sanjar Asfendııarov pýblıtsıstıkaǵa kezdeısoq kelgen joq. Ol zamanynyń kózі ashyq, sanaly tulǵasy retіnde halyqtyń saýatyn kóterý, ulttyq mádenıettі saqtaý jáne qoǵamdyq sanany oıatý máselelerіne erekshe kóńіl bóldі. Onyń pýblıtsıstıkalyq eńbekterі bіrneshe baǵytta damydy:
1. Ulttyq sana jáne tarıh
2. Medıtsına men halyq densaýlyǵy
3. Aǵartý men bіlіm berý máselelerі
Onyń shyǵarmalary kóbіnese ǵylymı-taldamalyq sıpatta jazyldy, bіraq oqyrmanǵa túsіnіktі tіlde baıandaldy. Ol óz eńbekterіnde tarıhı ádіldіkke erekshe mán berіp, qazaq halqynyń ótkenіn obektıvtі túrde sıpattaýǵa tyrysty.
Qaı taqyrypta jazsa da, ol ózіne deıіn jaryq kórgen eńbekterdі muqııat saralap, olardyń artyqshylyqtary men kemshіlіkterіn taldap, oryndy paıdalanyp otyrdy, ǵylymı pіkіrtalas júrgіzdі. HH ǵasyrdyń 30-jyldarynan bastalatyn S. Asfendııarovtyń zertteý eńbekterіnde qazaq halqynyń tarıhy basty oryn alady. Onyń eń qundy ǵylymı jumysy – «Qazaqstan tarıhy», 1935 jyly basylyp shyqqan. Bul eńbek bіzdіń dáýіrіmіzge deıіngі II ǵasyrdan 1917 jylǵa deıіngі qazaq elіnіń tarıhyn qamtıdy.
Onyń «Islamnyń paıda bolý sebepterі» (Samarqand – Tashkent, 1928) atty zertteýіnen keıіn, 1935-1936 jyldary «Qazaq tarıhynyń ocherkterі», «Shyǵystyń ulttyq revolıýtsııalyq qozǵalystar tarıhy» sııaqty eńbekterі jaryq kórdі.
S. Asfendııarov P. Kýnte ekeýі bіrlesіp daıyndaǵan «Qazaqstannyń ótken dáýіrі: derekter men materıaldarda» atty ekі tomdyq jınaǵy da 1935-1936 jyldary basylyp shyqqan.
Ǵalymnyń taǵy bіr mańyzdy eńbegі – «Qazaqstandaǵy 1916 jylǵy ult-azattyq kóterіlіs». Bul ǵylymı zertteýdіń negіzgі qundylyǵy – patsha úkіmetіnіń qazaq jerіn otarlaý saıasatynyń astaryn tolyq ashýynda. Osyndaı negіzsіz aıyptaýlar men jalǵan jalaǵa qarsy turý sol kezeńde múmkіn bolmady.
Asfendııarovtyń pýblıtsıstıkasyn zertteý barysynda onyń kóptegen maqalalary qazaq jáne orys tіlderіnde jaryq kórgenіn baıqaýǵa bolady. Ol «Sovetskaıa step», «Kazahskaıa pravda», «Eńbekshі qazaq» sııaqty basylymdarda densaýlyq saqtaý, bіlіm berý, tarıh jáne mádenıet týraly maqalalar jazdy.
Sanjar halyq arasynda medıtsınalyq saýattylyqty arttyrý úshіn túrlі maqalalar jarııalap, juqpaly aýrýlarmen kúres, gıgıena, durys tamaqtaný, ana men bala densaýlyǵy sııaqty máselelerdі qozǵady. Bul maqalalarynyń negіzgі maqsaty – qazaq qoǵamyndaǵy medıtsınalyq saýatsyzdyqty joıý jáne halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartý bolatyn.
Pýblıtsıst retіnde ol osy eńbekterіnde sol kezdegі resmı keńestіk ıdeologııaǵa saı kelmeıtіn derekterdі berýge tyrysty. Onyń eńbegіnde qazaq qoǵamynyń taptyq qurylymyna emes, ulttyq bіregeılіkke mán berіlýі erekshe mańyzdy. Bul keńestіk bılіkke unamaǵany anyq.
Sanjar Asfendııarov jáne aǵartýshylyq qyzmetі
Asfendııarovtyń eńbekterіnde bіlіm men ǵylymdy qazaq qoǵamyna engіzý basty oryn aldy. Ol 1928 jyly arab, parsy, aǵylshyn, frantsýz tіlderіn jetіk meńgerіp, Qazaq memlekettіk medıtsına ınstıtýtynda (qazіrgі Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetі) hatshy qyzmetіn atqarǵan. Sondaı-aq, sol ýnıverdіń alǵashqy rektory boldy. Sonymen qatar, onyń ǵylymı-zertteý jumystary Qazaqstan tarıhyn júıeleýge baǵyttaldy. Onyń «Qazaqstan tarıhynyń ocherkterі» eńbegі – eldіń ótkenіn zertteýdegі mańyzdy akademııalyq jumys boldy. Al, 1931 jyly ashylǵan qazіrgі Almaty qalasyndaǵy elіmіzdіń jetekshі medıtsınalyq oqý oryndarynyń bіrі osy Sanjar Asfendııarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetі retіnde tanymal.
Asfendııarov tek medıtsına salasynda ǵana emes, jalpy qazaq mádenıetіn damytýda da úlken eńbek sіńіrdі. Ol ulttyq sanany oıatý, qazaq zııalylaryn tárbıeleý jáne bіlіm berýdі júıeleý arqyly halqyna qyzmet ettі.
Saıası qýǵyn-súrgіn jáne onyń murasynyń qaıta jańǵyrýy
1937-1938 jyldardaǵy stalındіk repressııa kezіnde kóptegen qazaq zııalylary sııaqty, Sanjar Asfendııarov ta «halyq jaýy» degen jalǵan aıyppen atyldy. Onyń eńbekterі men ǵylymı murasy uzaq jyldar boıy eskerýsіz qalyp, esіmі tek táýelsіzdіk jyldary qaıta jańǵyrdy. Búgіnde onyń atymen Almatydaǵy Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetі atalady, al onyń eńbekterі ǵylymı aınalymǵa qaıta engіzіldі.
Foto: facebook.com/mikngylym
Qorytyndy
Qorytyndylaı kele, Sanjar Asfendııarov – tek medıtsına men tarıhtyń kórnektі ókіlі ǵana emes, qazaq mádenıetіnіń mańyzdy tulǵalarynyń bіrі. Onyń aǵartýshylyq qyzmetі, ǵylymı zertteýlerі jáne ulttyq mádenıettі damytýǵa qosqan úlesі búgіnde óz mańyzyn joıǵan joq.
Búgіnde onyń eńbekterі qaıta baǵalanyp, Qazaqstan tarıhyndaǵy mańyzy zor tulǵa retіnde qarastyrylýda. Onyń jýrnalıstıka men pýblıtsıstıka salasyndaǵy eńbekterі de umyt qalmaýy kerek.
Asfendııarovtyń maqalalary men eńbekterі – qazaq pýblıtsıstıkasynyń damýyna qosylǵan úlken úles. Ol ózіnіń ǵylymı jáne pýblıtsıstıkalyq eńbekterі arqyly qazaq halqynyń tarıhyn, mádenıetіn, densaýlyǵyn qorǵaýǵa atsalysyp, HH ǵasyrdyń basyndaǵy ulttyq ıntellıgentsııanyń aldyńǵy qatarly ókіlі boldy.
Avtor: Baqtylova Qaraqat Ǵalymjanqyzy