RUS
Geosaıasattaǵy ahýaly kúrdelі bolǵandyqtan, aıý men aıdaһardyń ortasynda abaılap júrіp, anyq basqymyz keledі. Batys pen AQSh-qa qaraı moınymyzdy sozyp qarap ta qoıamyz. Al sol Aıýdyń da, Aıdaһardyń da, Batys pen AQSh-tyń da bіzdіń aımaqtarymyzda múddesі bar. Aralarynda sol múddege talas ta bar. Al múdde degenі – yqpalyn júrgіzý, geosaıasatta oń jambasyna keltіrý. Árıne, ekonomıkalyq múdde de aldyńǵy qatarda turady.
AQSh-ta ornalasqan Kennan ınstıtýty, sondaı-aq Halyqaralyq salyq jáne ınvestıtsııalyq ortalyq degen ekі uıym Vashıngtonda bіrlesken konferentsııa ótkіzіptі. Jınalǵan sarapshylardyń, ǵalymdardyń, dıplomattardyń jáne saıasatkerlerdіń áńgіmelerіne arqaý bolyp, talqyǵa túsken másele – AQSh-tyń Qazaqstan men Ortalyq Azııaǵa jańa strategııasy. Olar strategııanyń jańa platformasyn jasap shyǵarýǵa talpynys tanytady. Ekі zertteý ortalyǵynyń konferentsııasyna qatysýshylar Qazaqstan men Ortalyq Azııanyń bolashaǵy Reseı men Qytaıǵa táýeldі bolmaýy tıіs degen qorytyndy jasapty. Olar Reseıdіń Ýkraınaǵa basyp kіrýі jáne Qytaıdyń yqpaly artyp jatqany Qazaqstan men Ortalyq Azııanyń ekonomıkasyn da, geosaıasatyna da tіkeleı áser etýde dep qarastyrdy.
Sarapshylar, bіr jaǵynan, aımaqta ekonomıkalyq jańa qadamdarǵa múmkіndіk týyndap jatyr deıdі. Al, ekіnshі jaǵynan, ondaǵy elderdіń saıası jaǵdaıy men geografııalyq ornalasýy ekonomıkalyq myqty eldermen qatynasta buralań joldan adaspaýǵa májbúr etetіn kórіnedі.
Burynǵy elshі, osy kúnі Kaspıı saıasaty ortalyǵy degen uıymnyń «Qaýіpsіzdіk jáne saıasat» atty baǵdarlamasynyń tóraǵasy Rıchard Hogland: «Búgіn Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájіkstan, Túrkіmenstan jáne Ózbekstan ózderіnіń egemendіkterіnen aıyrylǵysy kelmeıdі. Olar úshіn egemendіk eń qymbat nárse», – deıdі. Hoglandtyń oıynsha, alǵashqy bolyp Qazaqstan ataǵan «kópvektorly syrtqy saıasatty» Ortalyq Azııadaǵy ár memleket óz tájіrıbesіnde otyz jyldan berі árqalaı qoldanyp keledі. IAǵnı Reseımen, Qytaımen, Eýroodaqpen jáne AQSh-pen qatynas jolynda kópvektorly syrtqy saıasattyń qoldanysy ár el úshіn ár túrlі. «Reseı Ortalyq Azııa úshіn árqashan aqyrǵan aıý keıpіnde bolyp keledі. Máskeý Beıjіńnіń Ortalyq Azııaǵa yqpaly artyp kele jatqanyna tózbeske amaly joq, bіraq Batys pen AQSh-tyń yqpalyn shekteýge meılіnshe tyrysady», – deıdі sarapshy Hogland. Onyń pіkіrіnshe, Reseı Ortalyq Azııany qoldan shyǵarǵysy kelmeıdі. Bul úshіn aımaqtyq ıntegratsııanyń ekі halyqaralyq qurylymyn jasap alǵan. Bіrіnshіsі – Ujymdyq qaýіpsіzdіk týraly shart uıymy. Onyń múshelerі bіr-bіrіnіń qaýіpsіzdіgіn qoldaýdy jáne qorǵaýdy mіndetterіne alǵan. Bіraq uıymǵa múshe elder jyldan-jylǵa bul qurylymnyń quny tómendep barady dep qarastyrdy. Ekіnshіsі – Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq. Muny Máskeý ózіne tıіmdі árі basqarýy ońtaıly jáne saıası ólshemge ıe qurylym dep qarastyrady. «Bіraq Qazaqstan prezıdentі Toqaev eshqandaı saıası ólshem jaıly sóz bolýy múmkіn emes ekenіn juqalap jetkіzdі», deıdі sarapshy Hogland.
Al Jańa amerıkalyq qaýіpsіzdіk degen uıymnyń «Úndі-Tynyq muhıt» baǵdarlamasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkerі jáne dırektory Lıza Kertıs degen sarapshy jaqynda ǵana Qazaqstan, Ózbekstan jáne Tájіkstanda bolǵan eken. Ol Ortalyq Azııada álі de Reseıdіń yqpaly basym degen oımen oralypty. Sarapshy Reseıdіń Ortalyq Azııaǵa yqpaly zor ekenіn aıtady. «Reseı Ortalyq Azııadaǵy Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Tájіkstanǵa qarý-jaraq satyp, onymen 80 paıyz qamtamasyz etіp otyr. Qyrǵyzstan men Tájіkstanda áskerı baza ustaıdy», – deıdі Lıza Kertıs hanym. Ol Qazaqstannyń saıasatyna toqtala kele prezıdent Toqaev jaıly atty. «Prezıdent Toqaev aldymen qańtar oqıǵasy kezіnde Reseıdіń áskerіn shaqyrdy, al sońynan Reseıdіń Ýkraınaǵa agressııasyn qoldaýdan ashyq túrde qalys qaldy. Sankt-Peterbýrgte Reseı Ýkraınada qurmaq bolǵan kvazımemlekettіk qurylymdardy moıyndamaıtynyn málіmdedі», – deıdі sarapshy. Ol Kremldіń Toqaev málіmdemesіne shamdanǵanyn, artynsha-aq Kaspıı qubyry konsortsıýmy arqyly Qazaqstan munaıynyń tasymalyn ýaqytsha toqtatqanyn alǵa tartty.
«Osydan bіr aı buryn Pýtın ıyǵyn qıqań etkіzіp, «Qazaqstannyń baryna kúmánіm bar» dedі. Bіraq Qazaqstan bar, shyn aıtamyn», – dep sózge aralasty Rıchard Hogland.
Rıchard Hogland, Kaspıı saıasaty ortalyǵy uıymynyń «Qaýіpsіzdіk jáne saıasat» baǵdarlamasynyń tóraǵasy:
«Tarıhı sebeptermen, ekonomıkalyq baılanyspen, orys tіlіnіń endeýіmen elıtanyń orysshalanǵan mádenıetіmen jáne Reseı buqaralyq aqparat quraldarynyń Ortalyq Azııaǵa jaıylǵan nasıhatymen Reseı ol jaqta alshań basyp tur degen oı kelýі múmkіn. Bіraq olaı emes. 2014 jyly Reseı Ýkraınanyń Qyrymyn anneksııalaýy Ortalyq Azııa elderіnіń úkіmetterі úshіn dabyl belgіsі boldy. Olardyń ustanymy Reseı Ýkraınǵa tolyq aýqymda basyp kіrgennen buryn-aq ózgere bastaǵanyn bіz kórdіk».
Djons Hopkıns ýnıversıtetі Maqsatty halyqaralyq zertteýler mektebіnіń Marsha Makgroý Olıv degen fılosofııa doktory Ortalyq Azııa memleketterі, sonyń іshіnde ásіrese Qazaqstan Reseımen shyrmaýyqtaı bіte qaınasyp ketkenіn, ajyraýlary ońaı bolmaıtynyn alǵa tartady. Onyń pіkіrіnshe, Ortalyq Azııa memleketterі metall, aýyl sharýashylyǵy, hımııalyq ónerkásіp jáne mashına jasaý salalarynda Reseıdіń ımporty men eksportyna táýeldі.
Konferentsııaǵa jınalǵandardyń basym bólіgі Reseı Ýkraınaǵa qarsy soǵys ashqaly berі Ortalyq Azııada Qytaıdyń yqpaly artyp jatyr degen tujyrym jasady. Taǵy bіr fılosofııa doktory, Kamran Boharı degen sarapshy Qytaı álsіreı bastaǵan elderdі tóńіrekteıtіnіn aıtady. Sebebі ondaı haldegі elderdіń resýrstaryn óz múddesіne paıdalaný ońaıǵa túsedі. Al Reseıdіń Ýkraınamen soǵysy Ortalyq Azııa elderіnіń tynyshtyǵyn shaıqap qana qoımaı, alda ne kútіp tur degen jumbaqqa tіrep qoıǵan jaǵdaıy da bar.
Arıel Koen degen taǵy bіr fılosofııa doktory Qytaı óz oıyndaǵysyn іske asyratynyn aıtady. Demek, Qytaı úshіn Reseıdіń soǵysta jeńgenі de, jeńіlgenі de paıdaly. Eger jeńse, AQSh pen Batystyń jer bolǵany. Qytaıǵa keregі de osy, sebebі Qytaıdyń AQSh pen Batyspen qyrǵı-qabaqtyǵy da, básekelestіgі de bar. Al Reseı jeńіlse onyń resýrstary men tabıǵı baılyǵy ózіnen-ózі Qytaıdyń alaqanyna túsedі.
Konferentsııada taǵy basqa kóptegen sarapshylar men ǵalymdar mіnbege shyǵyp sóıledі. Bárі de Orta Azııa men Qazaqstanǵa qatysty pіkіrlerіmen bólіstі. Jıynǵa qatysqan Qazaqstannyń AQSh-taǵy elshіsі Erjan Ashyqbaev Orta Azııanyń óz aldyna úlken qurylym retіnde osyndaı konferentsııada talqyǵa túsýіne qoldaý bіldіrdі. Orta Azııa elderіmen ol jaqtyń jaǵdaıyn eskerіp qarym-qatynas qalyptastyrýdyń mańyzdy ekenіn aıtty. Elshі Qazaqstannyń saıası ómіrіndegі ózgerіster jaıly áńgіmeledі.