RUS
Eldіń erkіndіgіn talap etken qazaq jastarynyń Almatydaǵy basty alańǵa jınalýyn keıіngі jas býyn Jeltoqsandaǵy bas kóterý nemese Jeltoqsan oqıǵasy, Jeltoqsan kóterіlіsі dep tanıdy. Qazaq jastarynyń jyl ótken saıyn tarıhta qalyp kele jatqan osynaý uly da batyl qadamy jaıly shyndyqqa álі tolyq qol jetken joq degen pіkіr qoǵamda basym. Buǵan negіz bar bolsa kerek. Sol kezdegі qylyshynan qan tamǵan kommýnıstіk júıenіń ortalyqtaǵy jáne jańadan saılanǵan respýblıkalyq basshylyǵy men quzyrly organdary talaı shyndyqty qupııalap qoıýy ábden múmkіn. Qalaı bolǵanda da, qazaq jastarynyń jalyndap bas kóterýі sanada qazaq halqy táýelsіzdіgіnіń aq tańyndaı bolyp qaldy. Tek qazaq halqynyń ǵana emes, búkіl KSRO atty alyp derjavanyń kóbesі sógіlýіnіń basy jastardyń Almatydaǵy bas kóterýіnen qadam aldy degen pіkіr de bar. Sebebі KSRO aýmaǵyndaǵy ózge bas kóterý men júıege qarsylyq aktsııalarynyń bárі Almatydaǵy 1986 jyldyń 16-17 jeltoqsanyndaǵy kóterіlіsіnen áldeqaıda keıіn boldy. Kóterіlіs delіnýіnіń sebebі – talap qoıyp alańǵa beıbіt nıetpen jınalǵan myńdaǵan qazaq jastaryn ózge respýblıkalardan jetkіzіlgen qarýly jendetterdіń jasaqtary aıaýsyz basyp-janshydy. Uryp-soqty, óltіrdі, aıazda qala syrtyna shyǵaryp tastady. Alańǵa shyqqan jastardyń qanshamasy sottaldy, oqýdan, komsomol múshelіgіnen qýyldy. Jeltoqsan kóterіlіsі jaıly kóp aıtylady, jazylady. Sіzderdіń nazarlaryńyz úshіn sál de bolsa jańasha qyrynan aıtýǵa bolarlyq áńgіmenі іzdedіk. Ony taptyq ta.
Qazaqstannyń týmasy Toǵjan Qasenova AQSh-tyń Kalıfornııa shtatyndaǵy Stenford ýnıversıtetіnіń álemge áıgіlі Stanford University Press baspasynan 2022 jyly aǵylshyn tіlіnde Atomic Steppe: How Kazakhstan Gave Up the Bomb degen tamasha kіtap basyp shyǵarǵan eken. Bul kіtapta qazaq jerіnde atomdyq qarýlardy synaý polıgondarynyń paıda bolý tarıhı men toqyraý kezeńіne deıіngі aralyqta keltіrgen qasіretі jaıly egjeı-tegjeılі baıandalady. Kіtap álemge taraǵan. Árıne, kіtapta qazaq halqynyń narazylyǵy jaıly da jaqsy keltіrіlgen. Áńgіme arasynda Jeltoqsan kóterіlіsі jaıly da jazǵan. Jeltoqsan jaıly munda jazylǵan derekter bіzge tanys bolýy da múmkіn. Bіraq másele derekterdіń Toǵjan Qasenovanyń kіtaby arqyly dúnıe júzіne taralýynda. Ádette Jeltoqsan kóterіlіsі jaıly derekter men áńgіmeler elіmіzdіń aýmaǵynda aıtylyp, qaıtalanyp jatady. Al álemge jetýі óte sırek jaǵdaıda ǵana bolyp jatsa kerek. Sondyqtan Toǵjan Qasenovanyń kіtabynda Jeltoqsan kóterіlіsі aǵylshyn tіlіnde kórіnіs tabýy qazaq úshіn óte mańyzdy oqıǵa. Avtor muny ózіnіń basty kіtaby retіnde atady.
Toǵjan Qasenovanyń Atomic Steppe: How Kazakhstan Gave Up the Bomb kіtaby sol 2022 jyldyń ózіnde qazaqshaǵa aýdarylyp, «Atom ýlaǵan dala: Qazaqstannyń bombadan bas tartý joly» degen atpen Frıdrıh Ebert atyndaǵy qordyń Qazaqstandaǵy ókіldіgі Almatyda basyp shyǵardy. Kólemі 368 bet. Aǵylshyn tіlіnen qazaqshaǵa aýdarǵan – Dınara Mázen. Kіtapty daıyndaý barysynda Qasenova kóptegen qujattarǵa, ádebıetterge, muraǵat materıaldaryna súıengen, tabylýy qıyn derekterge qol jetkіzgen. Aǵylshyn tіlіnde dúnıejúzіne taralǵan osy kіtapta qazaq jastarynyń 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterіlіsі bylaısha sıpattalady:
«1986 jylǵy 16 jeltoqsanda respýblıka tarıhynda alǵash ret qazaq jastary Máskeý bılіgіne qarsy shyǵyp, narazylyq tanytty. Qystyń surqaı kúnіnde shamamen 30 myńdaı qyz-jіgіt Almatydaǵy Brejnev atyndaǵy alańǵa jıyldy. Olar Máskeýdegі bılіk Qazaqstan halqynyń kóńіlіnen shyqqan basshy, ulty qazaq Dіnmuhammed Qonaevty qyzmetіnen alyp, ornyna buryn Qazaqstanǵa esh qatysy bolmaǵan Gennadıı Kolbındі qoıǵanyna ashýlandy. KGB dereý іske kóshtі. Narazylyqty kúshpen basýǵa áskerıler kіrіsіp, 168 sherýshіnі óltіrdі, 1700 adamdy uryp-soǵyp, 8500-ge jýyǵyn qamap tastady. Sherýge shyqqandardyń kóbі qylmysker sanalyp, túrmege qamaldy. Qazaqstan táýelsіzdіk alǵan 1991 jyly aqtaldy. Sherýge qatysqan stýdentter oqýdan shyǵaryldy. Qysqasy, Máskeý narazylyq tanytyp, kelіspeıtіnіn bіldіrgen adamnyń bárіn qorqytyp-úrkіtіp, aýzyn jabýǵa májbúrledі. Semeıden shyqqan tanymal jazýshy Muhtar Áýezovtіń uly Murat Áýezovtіń aıtýynsha, mundaı repressııalar Qazaqstandy «jaǵynan shapalaqpen tartyp jіbergendeı» boldy. Mamandyǵy mádenıettanýshy Áýezovtіń pіkіrіnshe, halyq basyp-janshýǵa narazy bolǵanyna sebep – ol qazaqtyń oıanǵan kezіne saı kelgenі. Ádebıet, kıno men basqa da óner salasynda jańa týyndylar jasalyp, onda qazaqtyń bіregeılіgі erekshe aıtylyp, halyqtyń óz tarıhyna qurmetі artqany da osy kezeń edі. Mysaly, ádebıette qazaqtyń ózіne tán dástúrі men mádenıetіn nasıhattaıtyn folklorlyq shyǵarmalar jandandy. Sonyń bіrі – feodal baılardyń zamany bolǵan HVI ǵasyrdaǵy oqıǵa, ór mіnezdі sulý qyz ben jaýynger jіgіt arasyndaǵy mahabbat hıkaıasy baıandalatyn «Qyz Jіbek» lıro-epostyq jyry. Sovet kezeńіnde mundaı aýyz ádebıetі úlgіlerіn «halyqqa qarsy» dep, jaryqqa shyǵarýǵa kedergі kóp bolǵan. Oǵan bіr sebep: Qyz Jіbek pen onyń ǵashyǵy dáýlettі otbasynan shyqqan, al sovet kommýnızmі materıaldyq baılyqqa kúmánmen qaraıtyn. 1980 jyldary ondaı hıkaıalar Qazaqstanda qaıtadan jurt nazaryna іlіndі, teatrlarda qoıylyp, keń tarasyn dep orys tіlіne aýdaryldy. Jeltoqsan oqıǵasy respýblıkaǵa aýyr tıdі. Máskeýge qarsy shyqqandar qazaq ultynan edі, al olardy basýǵa kelgender negіzіnen orys ultynan bolatyn. Júzden astam ulttyń úıіne aınalǵan jáne etnostar arasyndaǵy úılesіmdі maqtan tutatyn Qazaqstan úshіn Jeltoqsan oqıǵasynda qazaqtar men orystar arasynda qaqtyǵys bolǵany Máskeýden basqaratyn sovet bılіgіne degen senіmdі joıdy, ólіm men zorlyq-zombylyqtan bólek osynyń ózі bіr qasіret edі».
Mіne, avtor óte úlken eńbegіnіń bіr buryshyna Jeltoqsan jaıly derekterdі osylaı engіzgen eken. Bul, árıne, Qazaqstan memleketі úshіn abyroı.
Kіtaptyń avtory Toǵjan Qasenovaǵa kelsek, ol Vashıngtondaǵy SUNY-Olbany saıasatty zertteý ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkerі jáne Karnegı halyqaralyq beıbіtshіlіk qorynyń ıadrolyq saıasat baǵdarlamasynyń shaqyrylǵan qyzmetkerі bolyp tabylady. Ol – ıadrolyq saıasat, jappaı qyryp-joıatyn qarýdy taratpaý, strategııalyq saýda baqylaýy, sanktsııalardy qoldaný jáne qarjylyq qylmystardyń aldyn alý boıynsha sarapshy. Qazіrgі ýaqytta ol qarý taralýyn qarjylandyrýdy baqylaýǵa qatysty máselelermen aınalysady, taralýdyń jaһandyq qarjy júıesіne qoljetіmdіlіgіn barynsha azaıtý joldaryn zertteıdі. Qasenova tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty. Lıds ýnıversıtetіnіń saıasattaný jáne aqshany jylystatý boıynsha sertıfıkattalǵan mamany. 2011-2015 jyldar aralyǵynda Qasenova Bіrіkken Ulttar Uıymy Bas hatshysynyń qarýsyzdaný máselelerі boıynsha konsýltatıvtіk keńesіnde qyzmet ettі.
Toǵjan Qasenovanyń «Atom ýlaǵan dala: Qazaqstannyń bombadan bas tartý joly» kіtabynda myńdaǵan ıadrolyq qarýy bar qazіrgі álemde ıadrolyq muradan bas tartqan Qazaqstannyń mysaly jaһandyq qaýіpsіzdіk úshіn mańyzdy úlgі bolyp tabylatyny aıtylǵan.