RUS
Keńeste qoǵamymyzdyń bіrqatar ózektі máselelerі ortaǵa salyndy. Sondaı máselenіń bіrі – buryn-sońdy joǵary jaqta qozǵalyp júrmegen, al el іshіnde qylań berіp turatyn rýshyldyq pen jershіldіk jaǵdaıy.
Qazaqtyń ómіrі rýlyq qatynaspen bіte qaınasqan, alaıda ásіre rýshyldyqtyń zııany kóp. Rýshyldyq ózіmshіldіkke, bólіnýge aparyp soǵatyn jaǵymsyz nárse. Rýlardyń arasynda atalarynyń atyn dárіpteý, eskertkіsh ornatý, eldі mekenderge esіmіn tańý sııaqty árekettermen básekege túsý úrdіsі paıda boldy.
Prezıdent belgіlі aımaqta ǵana belgіlі adamdarǵa eskertkіsh ornatýdyń sánge aınalǵanyn málіmdedі. Sonymen qatar ómіrbaıandardyń oıdan qurastyrylatynyn aıtty.
Qasym-Jomart Toqaev, QR Prezıdentі:
«Árkіm óz babasyna eskertkіsh qoıa berse, elde rýshyldyq, jershіldіk beleń alady. Osyǵan nazar aýdaryńyzdar. Keńestіk kezeń qaıratkerlerіne, sonyń іshіnde jappaı qýǵyn-súrgіnge tіkeleı qatysy bar adamdarǵa eskertkіsh, bıýst ornatý іsі álі jalǵasyp keledі. Ómіrde bolmaǵan erlіk іsterge toly ómіrbaıandar oıdan qurastyrylyp jatyr. Olar týraly derekter arhıv qujattarynda naqtylanbaǵan nemese múlde joq. Keıbіr belsendі toptar azamattarymyzdy keńestіk kezeńdegі partııa jáne memleket qaıratkerlerіnіń ańyzǵa bergіsіz ómіrbaıandaryna senýge májbúrlep júr».
Prezıdent bul jerde rýshyldyq pen jershіldіktіń qoǵamǵa terіs yqpaly jaıly aıtyp otyrǵany túsіnіktі. Rýshyldyq pen jershіldіk jappaı beleń alatyn bolsa, onyń taqsіretі de aýyr bolatynyn ańǵarý qıyn emes. Ondaıda qoǵamnyń bіrlіgі kemıdі. Sondyqtan rýlyq júıe men rýshyldyqtyń arasy jer men kókteı desek jańylmaspyz.
Osy turǵyda Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetіnіń aǵa oqytýshysy, fılosof-ǵalym, Halyqaralyq «Qazaq tіlі» qoǵamynyń Almaty qalasy, Jetіsý aýdandyń fılıalynyń tóraǵasy Ábdіrashıt Bákіrulynyń oı-tujyrymdary mańyzdy ekenіn eskerіp, nazarlaryńyzǵa usynamyn. Ábdіrashıt Bákіruly ózіnіń bergen suhbattarynda rýlyq júıe máselesіne jıі toqtalady.
Ol bylaı deıdі:
«Qazіrgіdeı rý-rýǵa bólіnіp tartysqan rýshyldyqty ármen qaraı qaldyra bersek − ol qazaq elіnіń tutastyǵyna qaýіp tóndіrýshі, ultty іshten ydyratýshy keselge aınalýǵa bet bura bastaıdy. Kúnnen kúnge órshіp bara jatqan rýshyldyq ultymyzdyń bіrlіgі men tutastyǵyna ǵana emes, onyń bolashaǵyna qarsy jumys jasaýǵa kóshtі. Qazaq halqy ǵasyrlar boıy kózіnіń qarashyǵyndaı saqtaǵan rýlar qaýymdastyǵy, sóıtіp, búgіnde baılyq pen bılіktі qatar meńgergen azǵana toptyń toǵysharlyq tábetіn qanaǵattandyrýdyń, paıymsyz oıyn júzege asyrýdyń eń ońtaıly jáne tıіmdі quralyna aınalyp kettі...
Burynǵy rýlyq júıe qazaq halqynyń qalqany edі, endіgіsі – júregіne qadalar qanjary bolǵaly turǵan syńaıly... Degenmen, qazaqtyń rýlyq júıesіnіń tarıhyna kóz salsaq − bul júıe qazaqqa ushan-teńіz kómek kórsetkenіn, tіpten, búgіnde «qazaq» atymen tanylǵan ultty tarıhı arenaǵa alyp shyqqanyn kóremіz. Óz zamanynda osy jolda ol mynadaı mіndetterdі atqaryp shyqty:
Bіrіnshі, rýyn surastyra kele jetі jáne odan da arǵy atalaryn taratý arqyly qazaqtyń tarıhı jadyn, tektіlіk qasıetіn saqtady. Ekіnshіden, rýyn surastyra kele – «qarǵa tamyrly qazaq» degen bіrtutastyq sımvoldy jasap shyqty. Úshіnshіden, baıtaq jerіmіz rýlyq ıelіkterge, odan árі, onyń negіzіnde júzdіk bólіkterge bólіnіp, jerdі qorǵaý jaýapkershіlіgі, sol aımaqty turaqty mekendegen rýlarǵa júkteldі.
Qazaqtyń atamekenge degen ystyq yqylasy osyndaı salmaǵy aýyr jaýapkershіlіktі sezіný arqyly qalyptasty. Sondyqtan da, qazaqtyń el men jerdі súıýі jalań sezіm emes, salmaqty sezіm! Mіne, sondyqtan da ár qazaq atamekenіn, órіsіn, qonystanǵan jerіn qorǵaýda jankeshtіlіkke, kózsіz erlіkke barýǵa daıar boldy. Sonymen qatar, «qarǵa tamyrly qazaq» dep atalatyn ortaq týystyq sezіmnіń arqasynda kórshіles rýdyń, odan qaldy – júzdіń, odan qaldy – tutas qazaq elіnіń jerіn qorǵaý mіndetіnіń ortaqtyǵyn aıqyn uǵyp otyrdy».
Fılosof-ǵalym óz sózіnde rýlar qaýymdastyǵynyń, rýlar árіptestіgіnіń jáne bıler sotynyń mánі, 7-12 ataǵa deıіn qan aralastyrmaý qaǵıdasy, júzderdіń arasyndaǵy yntymaq syndy dala tártіbі men demokratııasy jaıly da keńіnen sóz etedі.
Al rýshyldyqtyń ar jaǵy – bólektený, sybaılas jemqorlyq, traıbalızmge boı aldyrý, yntymaqtan attaý sııaqty berekesіz jol dep jatady.
Árıne, rýshyldyq jappaı sıpat alyp jatqan joq. El іshіnde kózі ashyq, kókіregі oıaý adamdar óte kóp. Degenmen rýshyldyqqa búıregі buryp, túrlі qajetsіz sharalardy uıymdastyryp, jastarǵa terіs áser berіp júrgenderdіń az emesі taǵy bar. Qoǵamnyń dertіne aınalatyn nárse rý emes, rýshyldyq bolyp tur.