RUS
Úkіmet salamyz dep bіlek sybanǵanymen, keregі joq dep moınyn sozyp jatqan halyq ókіlderі az emes. Sóıtіp qurylys bastalmaı tur. Úkіmetke salsańyz búgіn-aq ınvestorlardy qaptatyp, іstі bastap jіbersek deıdі. Sonymen, aqyldasa kele prezıdent bul nársenі halyqtyń talqysyna salýdy durys kórse kerek. Bul jónіnen aldaǵy kúzde referendým ótetіn boldy. Ázіrge referendýmnyń ótetіn kúnі belgіlengen joq, daýys berýge shyǵarylatyn suraqtardyń qandaı ekenі de belgіsіz.
Al ázіrge óńіrlerde atom elektr stantsııasyn salýǵa baılanysty jarııa talqylaýlar júrіp jatyr. Ondaı jıyndar Aqtaý, Qaraǵandy, Túrkіstan, Jezqazǵan, Shymkent, Aqtóbe qalalarynda óttі. Atom elektr stantsııasy salynýy múmkіn degen Almaty oblysyndaǵy Úlken aýylynda da jarııa talqylaý boldy. Memleket tarapynan atom elektr stantsııasyna elіmіz zárý, munsyz ekonomıkamyz alǵa baspaıdy, mundaı stantsııa kóp elde bar degen sııaqty ýájder keltіrіlgenіmen de el іshіnde buǵan qarsy adam kóp. Ol túsіnіktі de. Qazaqstan halqy óz tarıhynda atom bombalaryna ondaǵan jyl úzdіksіz synaq ótkіzgen Semeı polıgonynyń zardabyn qatty kórgen.
Qazaqstanda atom elektr stantsııasyn salý máselesі boıynsha kezektі jarııa talqylaý 17-shіldede Atyraýda óttі. Talqylaýǵa ondaǵy jurt Munaı jáne gaz ınstıtýty janyndaǵy Nurlan Balǵymbaev atyndaǵy damý jánekommýnıkatsııalar ortalyǵyna jınaldy. Ádettegіdeı mundaı jıynǵa jergіlіktі turǵyndar men qoǵam belsendіlerі, qoǵamdyq uıymdardyń jetekshіlerі, ekologtar men energetıkter, ardagerler men oqytýshylar qatysyp jatady. Sarapshy retіnde «Qazaqstandyq atom elektr stantsııalary» jaýapkershіlіgі shekteýlі serіktestіgіnіń jáne ıadrolyq fızıka ınstıtýtynyń basshylary men jetekshі mamandary shaqyrylady. Sol sarapshylar baıandama jasaıdy. Atyraýda da solaı boldy. Sarapshylary álemdegі atom elektr stantsııalary týraly jáne ondaı nársenіń Qazaqstandaǵy qurylysyna daıyndyq jaıynda baıandady. Olar atom elektr stantsııasy salynǵan jaǵdaıda zamanaýı, qaýіpsіz reaktorlyq tehnologııalar qoldanylady degenge keltіrdі. Bіraq jıynǵa qatysýshylardyń іshіnde atom elektr stantsııasyna qarsylyǵyn, ony qaýіpsіz dep halyqty kóndіrýge tyrysýdyń keregі joq ekenіn ashyq aıtqandar boldy. Belsendіlerdіń bіrі Ekologııa mınıstrlіgіn halyqty aldamaýǵa shaqyrdy. Belsendіlerdіń talaby oryndy. Olar sarapshylardy synǵa alyp, atom elektr stantsııasynyń artyqshylyqtaryn ǵana áńgіmeleıtіnіn, ekologııalyq zardabyn sóz etpeıtіnіn aıtty. Halyq іshіnen suraq qoıǵandar az emes. IAdrolyq qaldyqtar qalaı saqtalady nemese qalaı zalalsyzdandyrylady, ondaı іrі jobanyń qurylysyn jemqorlyq jaılamaı ma, jaman aıtpaı jaqsy joq, erteńgі kúnі apat bolmaıtynyna kіm kepіl degen sııaqty suraqtar týyndap, ortaǵa salyndy. Shynynda, jıynnyń barysyn maqalasyna arqaý etken basylymdar atom salasynyń mamandary atom elektr stantsııasy qaýіpsіz degendі kóbіrek aıtqanyn keltіrgen. Mamandardyń sózіnshe ıadrolyq otyn qaldyq bop sanalmaıtyn kórіnedі. Búgіnde paıdalanylǵan ıadrolyq otyndy óndіrý, óńdeý jáne kádege jaratý ádіsі qoldanylady deıdі.
Jınalǵandardyń іshіnde atom elektr stantsııasy jónіnen qaı eldіń tehnologııasy myqty ekenіn bіlgіsі kelgender de boldy. Naqty myna eldіń tehnologııasy eń myqtysy degen jaýap aıtylmady. Sý energetıkalyq reaktory eń qaýіpsіz tehnologııa ekenі sóz boldy. Atyraýlyq belsendі Maks Boqaı «Ýran baıytatyn óndіrіs jasaı almasaq, atom elektr stantsııasyn qalaı salamyz? Shıkі ýran satýda bіrіnshі oryndamyz. Múmkіn shıkі ýrandy baıytatyn tehnologııalardy alyp kelіp, sodan keıіn baryp atom elektr stantsııasyna kóshermіz?» degen máselenі kóterdі. Munyń qandaı da bіr tushcymdy jaýaby estіlmedі. Qazaqstan shıkі ýrannan bólek, ıadrolyq otyndy da daıyndaıdy dedі mamandar.
Atom elektr stantsııasynyń qurylysyna alańdaýshylyqpen qarap otyrǵan bіlіktі adamdar da az emes. Basylymdar «Globýs» ekologııalyq-quqyqtyq bastamalar ortalyǵy qoǵamdyq bіrlestіgіnіń dırektory Galına Chernovanyń ýaıymyn keltіrіptі. Chernova Fýkýsıma men Chernobyl apattary adamdardy atom elektr stantsııasyna saqtyqpen qaraýǵa májbúrlegenіn aıtady. Onyń sózіne qaraǵanda, atom elektr stantsııasy salynady degen Almaty jaqtaǵy Úlken aýyly joǵary seısmıkalyq aımaq. Sondaı-aq Chernova ekologtar sýy paıdalanylady delіngen Balqash kólіnіń tartylyp bara jatqanyna alańdap otyrǵanyn eskerttі.
Buǵan deıіn jıі aıtylyp kelgen áńgіmede atom elektr stantsııasyn salýǵa ekі jer tańdalǵany keltіrіlgen. Ondaı stantsııany Balqash kólіnіń mańynan salý josparlanǵan. Al bul josparǵa degen qoǵamnyń syny kóp. Úkіmet atom elektr stantsııasy energetıka daǵdarysynan qutqarady deıdі. Bіraq ekologtar sýy onsyz da tartylyp jatqan Balqashqa atom stantsııasyn salý qaýіptі ekenіn alǵa tartady. Atom elektr stantsııasyn salýǵa qolaıly oryn dep eseptelgen Almaty oblysyndaǵy Úlken aýylynda byltyr jarııa talqy ótken edі. Jıyn adamdardyń aıqaı-shýymen taraǵan. Sebebі qarama-qaıshy kózqarastaǵy adamdardyń arasynda qarsy sózder kóbeıіp ketken edі.
Atyraýdaǵy jıynnan ekі kún buryn jarııa talqylaý Qaraǵandyda da ótken. Kóz úırengendeı, sarapshylar atom elektr stantsııasyn salý mańyzdy ekenіne basymdyq bere sóıleıdі. Al jınalǵan jurt buǵan qarsylyǵyn aıtady.Qaraǵandyda da qarsy adam kóp. Atom elektr stantsııasy salynady degen Balqash kólіnіń bіr búıіrі Qaraǵandy oblysynda sozylyp jatyr. Munda emotsııaǵa berіlіp, aıqaı shyǵarǵan jergіlіktі turǵyn bolypty. Ol atom elektr stantsııasyn salýǵa qarsylyǵyn aıqaımen kórsetken ǵoı. Oıbaılap qarsylyq kórsetkenіne qaramaı zaldan shyǵaryp jіberіptі. Bul adam jınalǵandarǵa atom elektr stantsııasyn Reseı salmaqshy, esterіńdі jıyńdar, kіmge senіp otyrsyńdar degen turǵyda aıqaı kótergen dep jatyr.
Al shyndyǵynda, Qazaqstan atom elektr stantsııasyn salýdy qaı memleketke tapsyratynyn ázіrge naqtylap sheshken joq. Úkіmet Frantsııa, Ońtústіk Koreıa, Qytaı jáne Reseı elderіnіń tіzіmіn jasap, qaısysyna tańdaý jasaryn oılanyp otyr.
Sarapshylar Qazaqstanda energııa tapshylyǵy baryn, bul másele jyldan-jylǵa ýshyǵa beretіnіn aıtady. Olardyń pіkіrіnshe, atom elektr stantsııasyn salý - eń durys sheshіm. Qazaqstan qashanǵy kómіr stantsııalarymen otyrady, atom energııasy taza energııa kózіne jatady degendі aıtady. Ózbekstandy mysal ettі. Ózbekstanda Qazaqstan shekarasyna taıaý jerdegі Tuzqan degen kóldіń jaǵasyna atom elektr stantsııasy salynatyn bolypty. Ózbekstan úkіmetі bul máselenі referendýmsyz-aq sheshіp otyr degen sózdі sarapshylar ekpіndete aıtyp qaldy.
Jazylyp jatqan derekterge qaraǵanda, Qazaqstan atom elektr stantsııasynyń qurylysyna shamamen 10-12 mıllıard dollar qarjy jumsap, 6-8 jylda salyp bіtýdі oılastyryp otyrǵan kórіnedі.