RUS
Qala mańyndaǵy tabıǵı aı̆maqtardy, ásіrese Taldykól sııaqty mańyzdy ekojúı̆elerdі saqtaý qajettіlіgі kún tártіbіnde tur.
Osyndaı̆ jaǵdaı̆da, “Elordanyń bolashaǵy qandaı̆ bolmaq jáne ony qalaı̆ zamanaýı árі ekologııalyq turaqty qalaǵa aı̆naldyrýǵa bolady?” degen suraqtar týyndaı̆dy. Osy suraqtarǵa jaýap alý maqsatynda, bіz Astana qalasynyń ýrbanıstıka ortalyǵy basshysymen, arhıtektor jáne ýrbanıst Elnar Bazykenmen suhbattastyq.
- Suhbatqa ýaqyt bólgenіńіz úshіn raqmet! Sіzdіń ýrbanıstıka men arhıtektýra salasyndaǵy jumysyńyz tek mamandardyń ǵana emes, búkіl qoǵamnyń nazaryn aýdarýda, sebebі ekologııa men turaqty damý máselelerі bіzdіń qalamyz úshіn barǵan saı̆yn ózektі bolýda. Qazіrgі tańda Taldykól máselesі, ekologtar men qala turǵyndary arasynda talqylaýǵa túsýde. Alǵashqy suraǵym, basqa elderde qalalyq sý aı̆dyndaryn saqtaýǵa arnalǵan qandaı̆ strategııalar nemese tásіlder qoldanylady jáne olardy Astanaǵa beı̆іmdeýge bola ma?
- Iá, búgіnde qalada osy aýdannyń qalaı̆ damıtyny týraly naqty kózqaras bar. Jalpy, bіz tarıhtan kele jatqan Batys Turan aýdanyndaǵy sý aı̆dyndaryn qorǵaýǵa tyrysamyz. Bul jerde buryn 9 kól toby bolǵan. Búgіnde 5, 7 jáne 9-aı̆maqtarda rekreatsııalyq aı̆maq – ekosaıabaq qurý týraly sheshіm qabyldandy. Jalpy alańy 160 gektardan astam bolady. Jobanyń negіzgі tujyrymdamasy – tabıǵı qalalyq orta qurý. IAǵnı bіzge sol aýdanda qurylys pen tabıǵı aı̆maqtyń arasyndaǵy tepe-teńdіktі antropogendіk ásersіz saqtaý qajet. Osyǵan baı̆lanysty qazіr qalada ártúrlі jobalar ázіrlenýde. Jalpy, bul turaqty qalalyq orta bolady. Bul ortany barynsha tabıǵı etіp jasaýǵa jáne sol aýdanda qajettі ınfraqurylymdy qurýǵa degen belgіlі bіr kózqaras bar. Óı̆tkenі, sіz bіlesіz be, búgіnde qalada kóshі-qon qarqyny joǵary. Jaqynda ǵana qala halqy 1,5 mıllıonǵa jetkenі jarııalandy. Sol aı̆maq bastapqyda damý úshіn josparlanǵan bolatyn, onda kóptegen áleýmettіk nysandar: mektepter, balabaqshalar, turǵyn úı̆ keshenderі, qoǵamdyq keńіstіkter qarastyrylǵan. Sondyqtan bul aı̆maq qala belsendіlerі men ekologtardyń talaptaryna sáı̆kes barynsha uqypty túrde damıtyn bolady. IAǵnı, bul másele búgіnde kún tártіbіnde tur.
Kollaj avtory: Adıljan Amına
- Qazіrgі ýaqytta turǵyn úı̆ keshenderіnіń jáne basqa da qurylystardyń kóldіń ekojúı̆esі men oǵan jaqyn aýmaqtarǵa áserіn qalaı̆ baǵalaı̆syz?
- Bіz analız júrgіzgen bolatynbyz. Osy sý aı̆dyndary ońtústіkten soltústіkke qaraı̆ aǵady, ıaǵnı olardyń óz baǵyty bar, bul tarıhı aǵyndar. Bul kólder qalaı̆ qalyptasqany týraly ártúrlі derekter bar, olar tіptі elorda bolǵanǵa deı̆іn paı̆da bolǵan. Búgіnde qurylys bul sý aı̆dyndarynyń tabıǵı aǵysyna qarama-qaı̆shy keldі. Bul protsess Syǵanaq kóshesі men Han Shatyrdyń artyndaǵy kóshelerdі sala bastaǵan kezde bastaldy. Buryn ol jerde de sý aı̆dyny bolǵan. Bul aı̆maqtyń bárі batpaqty jer bolǵan, al qalanyń ınfraqurylymy, ıaǵnı bas jospar, osy sý aı̆dyndaryn segmentatsııalap jіberdі. Sonyń saldarynan keı̆bіr ýchaskeler qurylystyń astynda qaldy, al keı̆bіr ýchaskeler tabıǵı túrde tozyp, kól bólіnіp kettі. Jańa Roza Baǵlanova, Syǵanaq jáne basqa da kósheler bul júı̆enі kesіp óttі. Bіraq qazіr bіzge tepe-teńdіk qajet ekenіn túsіnemіz, sondyqtan sol aýdannyń landshaftyq bas jospary ázіrlenіp jatyr. Belgіlі bіr aı̆maqtar qalpyna keltіrіlіp, tabıǵatqa jáne qorshaǵan ortaǵa qaı̆tarylady. Tepe-teńdіk bolýy kerek, tabıǵat bárіbіr óz jolyn tabady. Sý aı̆dyndary paı̆da bola beredі, óı̆tkenі jer astynda deńgeı̆і tómen sý bar, sondyqtan sý bárіbіr bar jáne bolady. Búgіngі kúnі adamdar sý joq dep oı̆lasa da, ol bar, jer astyna ketedі. Sondyqtan qalada osyndaı̆ jasyl qańqa bar, ıaǵnı jasyl jelekter paı̆da bolady, toǵandar, ekosaıabaqtar jáne qajettі mıkroklımatty jasaý úshіn basqa da ortalar paı̆da bolady.
- Osyǵan baı̆lanysty kelesі suraǵym, ekologııalyq tepe-teńdіktі qalpyna keltіrý úshіn ekologııalyq qıyndyqtarǵa tap bolǵan qalalar keshendі tásіldі qajet etedі. Qorshaǵan ortaǵa zııan tıgіzgen qalalardy «saýyqtyrý» úshіn qandaı̆ sharalar qabyldaý kerek?
- Bul tek bіzdіń qalalardyń ǵana emes, sonymen qatar mıgratsııa deńgeı̆і joǵary barlyq qalalardyń máselesі. Tіptі BUU málіmetterі boı̆ynsha, jer halqynyń 50%-dan astamy qalalarda turady, jáne bul kórsetkіsh álі de ósýde. Bul ınfraqurylym men qalalyq qyzmetterdі damytýdy qajet etedі jáne qorshaǵan ortaǵa da áser etedі. Búgіngі kúnі turaqty sheshіmder qabyldaý qajet ekenі týraly túsіnіk bar. Turaqtylyq degenіmіz ne? Bul qala ómіrіnіń uzaq kezeńіne arnalǵan turaqty sheshіmder. Onyń bіrі – kógaldandyrý, sý menedjmentі, ǵımarattardy ustaýǵa arnalǵan energııany únemdeı̆tіn tehnologııalardy paı̆dalaný, balamaly energııa kózderіne kóshý, kómіrtekke táýeldіlіktі azaı̆tý jáne t.b. Búgіnde álem berіp jatqan barlyq zamanaýı baǵyttardy qoldaný qajet. Mysaly, Astana qalasynda osy jyly 1 mıllıonnan astam jasyl jelek otyrǵyzyldy, klımat jumsara bastady, aýa kóbіrek bola bastady. Eger bul úrdіs jalǵasa berse, qalalar jaı̆ly árі ekologııalyq taza bolady.
- Álemnіń kóptegen qalalarynda tabıǵatty qalalyq ortaǵa sáttі engіzýdіń mysaldary bar. Mysaly, Sıngapýrda «saıabaqtaǵy qala» kontseptsııasy júzege asyrylyp, onda jasyl aı̆maqtar men ósіmdіkter qalalyq sáýletke organıkalyq túrde engіzіlgen, «Gardens by the Bay» jobasy sııaqty. Bul tásіl tek ekologııalyq jaǵdaı̆dy jaqsartyp qana qoı̆maı̆, týrısterdі de tartady. Qazaqstanǵa qandaı̆ álemdіk tájіrıbenі ákelgіńіz keledі jáne bіzdіń klımattyq jáne ınfraqurylymdyq erekshelіkterіmіzdі eskere otyryp, bul qanshalyqty múmkіn?
- Iá, bіz ótken jyly halyqaralyq tájіrıbenі zertteýge úlken jumys jasadyq, bіrneshe shet elderge bardyq. Búgіngі kúnі kórshі elderde, sonyń іshіnde eýropalyq qalalarda belsendі qoldanysqa ıe tájіrıbenі kórdіk. Bіz úshіn turaqty sheshіmderdіń mysaly – Germanııa.Germanııada olar «qala-gýbka» kontseptsııasyn qabyldady, olardyń kógaldandyrý týraly óz jarǵysy bar. Bul bіzge osyndaı̆ qujatty óz qalamyzda jasaýǵa túrtkі boldy. Bul qujat qaladaǵy kógaldandyrý jáne sý resýrstaryn basqarý boı̆ynsha barlyq negіzgі talaptardy qamtıdy, mysaly, jasyl shatyrlardy, jańbyr baqtaryn paı̆dalaný, barynsha jasyl keńіstіkter qurý. Ótken jyly osy qujat qabyldanyp, qurylys salýshylardyń kógaldandyrý jumystaryn oryndaý kólemі ekі jarym ese artty. IAǵnı, búgіnde qurylys salýshylar tıіstі kógaldandyrý jáne abattandyrýsyz obektіnі paı̆dalanýǵa bere almaı̆dy. Álemde belsendі túrde júzege asyrylyp jatqan barlyq halyqaralyq tájіrıbenі bіz de qoldanamyz. Al Sıngapýr sııaqty elderge keletіn bolsaq, bul, árıne, keremet tájіrıbe, bіraq bіzdі salystyrý qıyn, óı̆tkenі bul tropıkalyq aı̆maq. Astana ormanǵa jaramsyz topyraqta ornalasqan. Bіzde topyraq óte qıyn, ıaǵnı Almatyda ósetіn nársenі ósіrý Astanada áldeqaı̆da qıyn. Bіzde kúrdelі topyraqtan bólek, kúrt kontınentaldy klımat bar. IAǵnı, bіzde ósіmdіkterdіń barlyq túrlerі tamyr jaı̆maı̆dy, sondyqtan «Kógaldandyrý jarǵysy» qujatynda bіzdіń aı̆maqta ósetіn 28 aǵash túrі kórsetіlgen. Onyń 22-sі japyraqty jáne 8-і qylqan japyraqty aǵashtar. Bul qujat bіzge qaladaǵy kógaldandyrý sapasyn retteýge jáne baqylaýǵa múmkіndіk beredі. Bіz barlyq zerttelgen qalalardyń іshіnde tek bіzdіń klımatymyzǵa beı̆іmdelgen aǵash túrlerіn paı̆dalaný kerek degen qorytyndyǵa keldіk, óı̆tkenі ekzotıkalyq ósіmdіkter otyrǵyzylǵan kezde jaǵymsyz tájіrıbeler bolǵan.
Derekkóz: Astana qalasynyń ýrbanıstıka ortalyǵy
- Osy jyly Astanadaǵy qalalyq keńіstіk qalaı̆ ózgerdі, jáne turǵyndar úshіn qandaı̆ jańa qoǵamdyq oryndar ashyldy?
- Bıyl Astanada 170 qoǵamdyq jáne aýla keńіstіgі abattandyryldy, onyń іshіnde 30 іrі qoǵamdyq oryn bar. Qala turǵyndary bos jatqan jerlerdіń ıgerіlіp, jańa qyzyqty lokatsııalardyń paı̆da bolǵanyn baǵalady. Mysaly, jaqynda «Kerýen» saýda ortalyǵynyń aldynda synaq rejımіnde shaǵyn saıabaq ashyldy. Buryn bul jerde bos jatqan, shań, balshyq basqan oryn bolatyn. Búgіnde bul qalalyq ormanǵa aı̆naldy. Joba álі de jetіldіrіledі, kelesі kóktemde qosymsha aǵash otyrǵyzý josparlanǵan. Sodan keı̆іn botanıkalyq baqtyń qarsysyndaǵy «Ulytaý» alleıasynda bіz dіńіnіń dıametrі 30–35 sm bolatyn eresek aǵashtardy otyrǵyzdyq. Botanıkalyq baq ta abattandyryldy, jáne turǵyndar bul ózgerіsterdі joǵary baǵalady. Osyndaı̆ jobalardy árі qaraı̆ da jalǵastyra alamyz. Mysaly, bıyl «Beı̆bіtshіlіk pen kelіsіm» parkі ashyldy. Onda týnnel salyndy, jáne bul trendke aı̆nalyp, qalanyń barlyq turǵyndary sýretke túsý úshіn sol jerge aǵyldy. Mundaı̆ jobalar qalada erekshe qyzyǵýshylyq týdyryp, turǵyndardyń belsendі ómіr saltyn qalyptastyrýǵa yqpal etedі. Adamdar jaıaý serýendep, taza aýamen tynystaýǵa múmkіndіk alady.Bul olardyń densaýlyǵy men kóńіl-kúı̆іne oń áser etedі, sebebі qala degenіmіz — eń aldymen adamdar. Yńǵaı̆ly qalalyq orta qurý óte mańyzdy. Aı̆nalańda kіr men saz bolsa, adamdardyń kóńіl-kúı̆і de túsýі múmkіn. Osy turǵyda, Astana búgіngі tańda Qazaqstanda damý úlgіsі bolyp tabylady, jáne bul úrdіs bіrneshe jyldan berі jalǵasyp keledі. Eger osy baǵytty saqtasaq, menіń oı̆ymsha, 2030 jylǵa qaraı̆ Astanada turǵyndar men qonaqtar úshіn kóptegen jaı̆ly jáne qolaı̆ly oryndar paı̆da bolady.
Derekkóz: Astana qalasynyń ýrbanıstıka ortalyǵy
- Qazіrgі ýaqytta jasandy ıntellekt pen úlken derekter ártúrlі salalarda belsendі túrde qoldanylady, jáne menіń oı̆ymsha ýrbanıstıka salasy da bul qatardan tys qalmaı̆dy. Jasandy ıntellekt tehnologııalary qalalardyń ekologııalyq josparlaýyna qalaı̆ áser etýі múmkіn? Sіz óz jumysyńyzda olardy qoldanasyz ba?
- Bіz qazіr jasandy ıntellekttі qoldanýdy ıgerýdemіz. Mysaly, jaqynda bіz dendrologııalyq josparlardy kelіsý úshіn telegram-arnany іske qostyq. Buryn ár qurylysshy qaǵaz syzbalaryn kabınetke ákelіp, kelіsý kerek edі, al qazіr jobanyń aqparatyn tek Telegram-ǵa júktese jetkіlіktі. Bіzde telegram-bot bar, ol aqparatty bіrden taldap, habarlama, jaýap jáne usynystardy jіberedі. Bіzdіń sandyq álemde bul óte yńǵaı̆ly. Bolashaqta bіz jasandy ıntellekt jobalardy ázіrleýde kómek beredі dep oı̆laı̆myz. Menіń oı̆ymsha, jasandy ıntellekttіń yqpaly ýaqyt óte kele arta beredі. Búgіnde tіptі SMM qyzmetterіnіń kóp bólіgіn Chat GPT sııaqty quraldarǵa aýystyrýǵa bolady. Beı̆nejazbalardy da jasaýǵa bolady. Sondyqtan bolashaqta ýrbanıstıkada jasandy ıntellekttі keńіnen qoldaný perspektıvasy úlken.
- Oı̆laryńyzben bólіskenіńіz úshіn kóp raqmet! Jobalaryńyz ben bastamalaryńyz sáttі júzege asady dep senemіz.
SUHBATTASQAN: AMINA ADILJAN