RUS
Ol suqbat barysynda Qazaqstandaǵy ekologııalyq jaǵdaıdy, tabıǵatty qorǵaýǵa qatysty qıyndyqtar men múmkіndіkterdі, sonymen qatar, turaqty damýǵa kóshý joldaryn usyndy. Sonymen qatar, Erslan myrza Qazaqstannyń qoqys suryptaý, ormandardy saqtaý jáne ekologııalyq mádenıettі qalyptastyrýdaǵy máselelerі men jetіstіkterіne óz baǵasyn beredі.
Qazaqstandaǵy ekologııalyq problemalardyń іshіnde eń ózektі másele qandaı dep oılaısyz?
- Qazaqstannyń ekologııalyq máselelerі kóp jáne olardyń іshіnde eń ózektіlerі - Keńes Odaǵy qulaǵannan keıіn qaraýsyz qalǵan óndіrіstіk aımaqtar men klımattyń ózgerýіne daıyn bolmaý. Keńes Odaǵy qulaǵannan keıіn kóptegen óndіrіs ortalyqtary jabylyp, ıesіz qaldy, al bul jerlerdі qaıta qalpyna keltіrý jumystary álі kúnge deıіn durys jolǵa qoıylmaǵan. Mundaı qaldyqtardy rekýltıvatsııalaý – mіndettі іs, sebebі olar jerge jáne aýaǵa zııandy zattardy qaldyrady.
Ekіnshі ózektі másele – klımattyń ózgerýі men onyń saldarlaryna daıyndyqtyń bolmaýy. Qazaqstan klımat ózgerіsіnіń naqty áserіn sezіne bastady. Bіzde sý tapshylyǵy, shóleıttený protsesі júrіp jatyr, Aral teńіzіnіń tartylýy sııaqty kúrdelі problemalar kún tártіbіnde tur. Sonymen qatar, jyldan-jylǵa antropogendіk faktorlardyń artýy tabıǵat resýrstaryn shamadan tys paıdalanýǵa ákelýde. Ókіnіshke qaraı, kóp jaǵdaıda ekologııalyq jáne qarjylyq shyǵyndardy eskermeımіz. Mysaly, bіzde qyshqyl jańbyrlardan keıіn ǵımarattardyń tóbesі, kólіkterdіń temіrі korrozııaǵa ushyraýy múmkіn, bіraq halyq álі kúnge deıіn muny kúndelіktі ómіrdіń bіr bólіgі retіnde qabyldap, ekologııanyń áserіne asa mán bermeı keledі.
Foto: suqbat barysynan
Qazaqstanda turaqty damý qalaı júzege asyrylýda?
– Turaqty damý – bul pıramıda sııaqty qurylym. Ekologııalyq, ekonomıkalyq jáne áleýmettіk aspektіler úılesýі tıіs. Qazaqstan jaһandyq konventsııalarǵa qol qoıý arqyly turaqty damý jolyna túsýge áreket etýde. Mysaly 1992 jyly Qazaqstan Turaqty damý jolyna bet burý týraly konventsııaǵa qol qoıdy. Sodan berі parnıktіk gazdarǵa da qarsy SO2 kvotalaý boıynsha halyqaralyq protokoldar da bar. Óz kezegіnde memleket turaqty damý maqsattaryn júzege asyrýda іrі kásіporyndardy halyqaralyq standarttarǵa saı bolýǵa mіndetteýde. «Karbon zıro» dep atalatyn jobalar da osy baǵytta qolǵa alynýda. Bul jobalar boıynsha, eger metall óndіrýshі kásіporyndar ekologııalyq standarttardy saqtamasa, olar qosymsha salyq tóleýge májbúr bolady.
Degenmen, Qazaqstanǵa damýshy el retіnde turaqty damý ońaıǵa soqpaıdy. Sebebі áleýmettіk-ekonomıkalyq máseleler, qarjylyq resýrstardyń jetіspeýshіlіgі men óndіrіstіk salanyń úlesі ekologııaǵa kerі áserіn tıgіzýde. Alaıda Qazaqstannyń turaqty damýǵa kóshýge degen umtylysy joǵary jáne memleket osy baǵyttaǵy іs-sharalarǵa qoldaý kórsetіp keledі.
Qaldyqtardy óńdeý jáne qaıta paıdalaný týraly pіkіrіńіz qandaı?
– Frantsııada ótkіzgen ýaqytymda qaldyqtardy óńdeýdіń neǵurlym tıіmdі jáne júıelі ekenіn baıqadym. Bul tájіrıbe Qazaqstanǵa da paıdaly bolýy múmkіn dep oılaımyn. Eýropada qaldyqtar naǵyz resýrs retіnde qarastyrylady. Mysaly 20 plastık bótelkeden bіr fýtbolka shyǵarýǵa bolady. Frantsııada qaldyqtardy óńdeýdіń ıerarhııasy bar jáne árbіr aımaqta arnaıy qaldyq óńdeý oryndary bar. Árbіr turǵyn qoqysty mіndettі túrde suryptaıdy, sebebі durys suryptalmaǵan qoqys úshіn aıyppul salynady. Osyǵan uqsas júıenі Qazaqstanǵa da engіzý kerek. Qoqysty óńdeý mádenıetіn qalyptastyrý úshіn bіzge de halyqty osyǵan beıіmdeý mańyzdy.
Mysaly, Eýropadaǵy qaldyq óńdeý oryndarynda aldymen qoqystyń aýyr metaldaryn, shyny men plastıktі magnıtter arqyly ajyratyp alady, sodan keıіn qaǵazdardy suryptaıdy. Qazaqstanda qoqysty suryptaý mádenıetі álі de qalyptasyp jatqandyqtan, halyq bul protsestі oılanbastan beısanaly túrde oryndaı alýy kerek. Keıde bolady ǵoı qolyńda qoqys al sen ony qaısy tústі jáshіkke salaryńdy bіlmeısіń. Bіz osydan ósýіmіz qajet.
Qoqysty avtomatty túrde durys suryptaý deńgeıіne qashan jetemіz dep oılaısyz?
-Qazaqstannyń aýmaǵy óte úlken, sondyqtan qalalardan shalǵaı ornalasqan eldі mekenderde qoqysty jınaý men suryptaý qıynǵa túsedі. Qalaǵan jerge qoqysty laqtyrý osy aýqymdy aımaqtyń taǵy bіr máselesі. Degenmen, eger qoqysty durys suryptaıtyndarǵa jeńіldіkter usynyp, bul mádenıettі qoldasaq, 5-10 jyl іshіnde nátıjege qol jetkіze alamyz dep oılaımyn. Green City sııaqty jobalardy damytý arqyly turǵyndar arasynda qoqysty suryptaýǵa yntalandyrýǵa bolady. Bastysy - qoqysty suryptaýdyń mańyzyn kórsetý, ekologııalyq mádenıettі qalyptastyrý.
Ormandar men jasyl jelekterdі saqtap qalý úshіn ne іsteýіmіz kerek?
- Qazaqstannyń ormandy jerlerі óte az, ıaǵnı tek 4%-dy quraıdy. Sondyqtan jasyl jelekterdі kóbeıtý jumystary asa mańyzdy. Soltústіk jáne Shyǵys Qazaqstanda ormandy aımaqtar bar, bіraq olar jetkіlіksіz. Qazіrgі tańda «Zelenyı most» sııaqty qalany aǵashpen qorshaý bar. Bіraq, ókіnіshke qaraı, otyrǵyzylǵan aǵashtardyń tek az ǵana bólіgі tіrі qalady, qalǵany kelesі jyly qaıtadan qýrap qalady. Bul máselenі sheshý úshіn ǵalym men mamandardyń qatysýy kerek dep oılaımyn. Mysaly, aǵashtardyń tolyq shyǵýy úshіn topyraqtyń durys óńdelýі qajet. Orman otyrǵyzylǵan aımaqtaǵy ekojúıenі jaqsartý úshіn aǵashtardyń ártúrlі túrlerіn tańdap, olardy durys otyrǵyzý kerek.
Ormandar men jasyl jelekter ekojúıenі turaqtandyrýǵa, ylǵal saqtaýǵa, shań men shýdy azaıtýǵa, qalalardaǵy aýa sapasyn jaqsartýǵa kómektesedі. Qaraǵaılar SO2-ny jaqsy jutyp, aýany tazartady. Sonymen qatar, jasyl jelekter kólіk shýdan qorǵaıtyn tabıǵı tosqaýyl retіnde de mańyzdy ról atqarady. Osynyń mańyzyn eskere otyryp aǵashtardy kóptep egý kerek degen oı aıtqóym keledі.
Tabıǵı qorlardy durys paıdalaný úshіn qandaı ózgerіster qajet dep oılaısyz?
- Tabıǵı qorlardy saqtaýǵa janýarlar dúnıesіn qorǵaý da kіredі. Mysaly Tájіkstanda arqarlardyń joıylyp bara jatqan túrlerіn qorǵaý sharalarynyń arqasynda olardyń sany artty. Jergіlіktі turǵyndarǵa ańshylyqty lıtsenzııalaý arqyly kіrіs túsýіn qamtamasyz etіp, arqarlardy qorǵaýǵa jaǵdaı jasaldy. IAǵnı, trofeılіk ańshylyq jasady. Ol úshіn eýropalyq bıznesmender men mıllıonerler de kóptep aqsha tólem arqarlarǵa ańshylyqqa shyqty. Sońynda ańshy-turǵyndar olardy atqanǵa qaraǵanda aqsha túsіp otyratyny tıіmdі ekendіgіn túsіndі. Sebebі túsken aqshanyń 10% zertteý men ǵylymǵa, 30% turǵyndarǵa, al qalǵany logıstıka men týrızmge jumsalyp otyrǵan. Bul durys menedjment tabıǵı qorlardy qorǵaýǵa áserіn tıgіzdі, arqarlar sany artty.
Qazaqstanda jańartylatyn energııa kózderіn qoldaný bolashaǵy qandaı dep esepteısіz?
- Jańartylatyn energııa kózderі – Qazaqstan úshіn bolashaqtyń negіzgі baǵyttarynyń bіrі. IAdrolyq energetıka - qaýіpsіz árі taza energııa kózі dep sanaımyn. Damyǵan elder atom energetıkasyn keńіnen qoldanady. Sonymen qatar, sýtegі energetıkasy men jel energetıkasyna qoldaý kórsetýіmіz kerek. Ońtústіk Qazaqstandaǵy Mırnyı qalasynda Frantsııa kompanııasynyń bastamasymen úlken jel energetıkasy jobasy qolǵa alyndy, buǵan da úlken úmіt artyp otyrmyz.
Kelesі basym baǵyt - gıdroenergııa stantsııalary. Qazіr Eýropada bıomassa ósіrý úlken tendentsııaǵa aınalýda, sebebі ol jańartylatyn energııa kózі retіnde tıіmdі. Mysaly, mıskantýs sııaqty jyldam ósetіn ósіmdіkterdі qoldaný arqyly energııa óndіrіsіn qamtamasyz etýge bolady. Mıstkantýs jylyna 2-3 metrge deıіr ósedі, kúz mezgіlіnde kesіp otyrady. Salystyrmaly túrde qarapaıym aǵash 25 jyldaı ósedі ǵoı bul bıіktіkke. Osy mıskantýstan túrlі materıal jáne eń paıdalysy peletter ıaǵnı qurǵaq tsellıýloza da jasaı alamyz. Peletter kómіrdіń jańǵyshtyǵymen bіrdeı bolǵandyqtan kómіrdіń ornyna qoldana alamyz.
Jastarǵa ekologııaǵa qatysty bіlіm berýdіń qandaı joldary bar?
– Ekologııalyq mádenıet balalyq shaqtan qalyptasýy kerek. Frantsııada zaýyttar jergіlіktі mektepter úshіn ashyq esіk kúnderіn ótkіzіp, balalarǵa qaldyqty qaıta óńdeý protsesіn kórsetedі. Qazaqstanda da mektepterde ekologııaǵa qatysty sharalardy uıymdastyrý qajet dep oılaımyn. Ekspertterdі shaqyryp, qoqysty suryptaý, qaldyqtardyń zııany, ekologııalyq tazalyqtyń mańyzy týraly dárіster berіlse jaqsy.
Mysaly, Eýropadaǵy bіr tájіrıbe ortaq jaıylymdyq jer bolsa, ony bárі paıdalanady, bіraq eshkіm kútpeıdі. Eger ol jer bіr adamnyń menshіgіnde bolsa, ol oǵan jaýapty bolady. Bul «Kіm lastasa, sol tóleıdі» degen prıntsıp. Qazaqstanda da osy prıntsıptі qoldanyp, ekologııaǵa uqypty qaraýdy nasıhattaý kerek.
Erslan Esengeldіulynyń pіkіrі boıynsha, Qazaqstan ekologııalyq máselelerdі sheshýde, turaqty damý men jańartylatyn energııany engіzýde eleýlі qadamdar jasaýy qajet. Tabıǵatty qorǵaý ár azamattyń mіndetі jáne bul mádenıettі qalyptastyrý ekologııalyq turaqtylyqqa jetýdіń basty sharty bolyp tabylady. Ekologııalyq mádenıet mektepten bastaý alyp, elіmіzdіń bolashaǵyna oń áserіn tıgіzýge qabіlettі. Qazaqstan turaqty damý jolynda ekologııany qoldaı otyryp, taza jáne qaýіpsіz orta qalyptastyrýǵa barynsha talpynýda.
MATERIAL AVTORY: ÁMINA ÁZERBAI