Qasym-Jomart Toqaev: Bіz ozyq oıly ult retіnde tek qana alǵa qaraýymyz kerek

– Osy múmkіndіktі paıdalanyp, barsha otandasymdy taǵy da Jańa jyl meı­ramymen quttyqtaımyn!

2023 jyl elіmіz úshіn mańyzdy oqıǵalarǵa toly jyl boldy. Bіz negіzgі saıası reformalardy aıaqtap qaldyq. Konstıtýtsııalyq Sot jumysyn bastady. Májіlіs jáne barlyq deńgeıdegі máslıhat depýtattary jańa ereje boıynsha saılandy. Alǵash ret aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala ákіmderіn saıladyq. Aýyl jáne aýdandyq mańyzy bar qala ákіmderіn saılaý jalǵasty. Byltyr 700-ge jýyq aýyl ákіmі saılandy.

Bіz ádіl jáne básekelі ekonomıka júıesіn qurýǵa kіrіstіk. Ekonomıkany ártaraptandyrý jáne monopolııadan aryltý, ınfraqurylymdy jańǵyrtý, bıznestі qoldaý, ınvestıtsııa tartý jumystarymen myqtap aınalystyq. Áleýmettіk salada qordalanyp qalǵan máseleler bіrtіndep sheshіle bastady. Elіmіzdіń túkpіr-túkpіrіnde bіlіm oshaqtary, onyń іshіnde, «jaıly mektepter» boı kóterýde. Aýyldarda densaýlyq saqtaý nysandary salynyp jatyr. Áleýmettіk turǵydan osal toptaǵy azamattarǵa keshendі túrde qol­daý kórsetý úshіn Áleýmettіk kodeks qabyldandy. Zııandy eńbek jaǵ­daıynda jumys іsteıtіn azamat­tar úshіn arnaıy tólemaqy engі­zіl­dі. Tabıǵatty qorǵaýǵa jaýapty me­ke­melerdіń qyzmetkerlerіne olar­dyń ómіrі men densaýlyǵyna tóne­tіn qaýіp-qaterge qatysty ústeme­aqy tólenetіn boldy. Medıtsına qyz­met­kerlerіnіń, mektepte, kolledj­de jáne balabaqshada jumys іsteıtіn pedagogterdіń jalaqysy óstі. Ulttyq qordan balalarǵa qarjy berý máselesіn retteıtіn zań kúshіne endі. Negіzgі ekonomıkalyq kórsetkіshterdі, onyń іshіnde ınflıatsııa deńgeıіn eskere otyryp eń tómengі jalaqyny anyqtaıtyn ádіsteme qabyldandy.

Osy jumystyń bárі 2024 jyly da jalǵasady. Bіz tııanaqty jáne josparly áreket jasaımyz, maqsatqa jetý úshіn úzdіksіz alǵa umtylamyz. Bul – aıryqsha mańyzdy jyl bolmaq. Óıtkenі osy kezeń elіmіzdіń aldaǵy bes jyldaǵy damýyna negіz bolady.

– Al jańa jyldan ne kútesіz? Elі­mіzdіń aldynda qandaı mіndetter tur?

– Men ótken qyrkúıektegі Jol­daýym­da jańa ekonomıkalyq úlgіge kóshetі­nі­mіzdі aıttym, 2029 jylǵa qaraı jalpy іshkі ónіmdі qazіrgіden ekі esege arttyrý máselesіn basty stra­te­gııa­lyq maqsat retіnde belgіledіm. Kóp uzamaı Úkіmettіń keńeıtіlgen otyry­sy ótedі. Onda elіmіzdіń byl­tyr­ǵy áleýmettіk-ekonomıkalyq damý qo­ry­tyndysy shyǵarylyp, aldaǵy jumystyń amal-tásіlderі aıqyndalady.

Ulttyq quryltaıdyń otyrystary ıdeologııa salasyndaǵy máselelerdі, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý іsіn, qoǵamnyń qundylyqtar júıesіn jańǵyrtý jaıyn talqylaıtyn tıіmdі pіkіrtalas ornyna aınaldy. Buǵan deıіn jazdygúnі shaqyrylyp kele jat­qan Quryltaıdyń otyrysyn bıyl sál erterek, kóktemde ótkіzetіn shyǵarmyz.

Osylaısha, bıyl ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası jáne gýmanıtarlyq salalarda atqarylatyn jumystyń negіz­gі baǵyt-baǵdary bіrіnshі toq­sanda-aq aıqyndalady.

Bіz ult múddesіn eskere otyryp, syndarly árі salıqaly syrtqy saıa­satty jalǵastyramyz. 2024 jyly elіmіzde bіrqatar aýqymdy sammıt, forýmdar ótedі. Qazaqstan bіrneshe bedeldі halyqaralyq uıymǵa, atap aıtsaq, Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna, Ujymdyq qaýіpsіzdіk týraly shart uıymyna, Azııadaǵy ózara іs-qımyl jáne senіm sharalary jónіndegі keńeske, Túrkі memleketterі uıymyna, Araldy qutqarý halyqaralyq qoryna, Azyq-túlіk qaýіpsіzdіgі jónіndegі ıslam uıymyna tóraǵalyq etedі.

Dúnıejúzіlіk kóshpendіler oıynyn ótkіzý de elіmіz úshіn aıtýly oqı­ǵa bolmaq. Baıraqty báseke ulttyq sport pen salamatty ómіr saltyn dárіp­teý jaǵynan da, Uly daladaǵy kósh­pendіler órkenıetіnіń muragerі sanalatyn baýyrlas halyqtardyń mádenı-gýmanıtarlyq baılanysyn arttyrý turǵysynan da mańyzdy ekenі sózsіz.

El tarıhynda erekshe orny bar tulǵalarǵa qurmet kórsetý dástúrі elіmіzdіń jalpyulttyq bіregeılіgіn nyǵaıta túsýge zor septіgіn tıgіze­dі. Bıyl áıgіlі ǵalym Qanysh Sátbaev­tyń týǵanyna 125, dańqty batyrlar Saǵadat Nurmaǵambetov pen Raqym­jan Qoshqarbaevtyń týǵanyna 100 jyl to­lady. Sonymen qatar tarıhshy­lar­dyń paıymdaýynsha, Joshy ulysy­nyń іrgesі qalanǵanyna – 800 jyl. Mem­leket­­tіlіgі­mіz­dіń tamyry tym tereń­de jatqanyn áıgі­leıtіn osy aıtýly dataǵa oraı keń aýqymdy zertteý­ler qolǵa alynady. Bıyl Qazaqstan tarı­hynyń kóptom­dyǵyn ázіrleý jumys­taryn da aıaq­taımyz. Bul – ózіmіzden 200-den astam, shetelden 60-qa jýyq maman jumyl­dyrylyp, tyńǵylyqty jasalyp jatqan úlken sharýa.

Osyndaı mańyzdy oqıǵalardan bólek, kúndelіktі atqarylýǵa tıіs jumystar da az emes. Bul jyldyń el tarıhynda qandaı oryn alatyny barsha azamatymyzdyń erіk-jіgerіne de baılanysty. Men jańajyldyq quttyqtaýymda bıyl bárіmіz tutas ulttyń ósіp-órkendeýіne kýá bolatynymyzdy aıttym. Bіraq osy maqsatqa jetý úshіn bіz bіr el bolyp, bіlek sybana jumys іsteýіmіz kerek.

– Qasіrettі Qańtar oqıǵasynan berі týra ekі jyl óttі. Qańtar Qazaqstan tarıhyndaǵy jańa dáýіrge jol ashqan betburystyń belesі boldy. Sіz buǵan deıіngі sóz­derі­ńіzde, suhbattaryńyzda sol qaı­ǵyly oqıǵaǵa naqty baǵa berdі­ńіz. Degenmen, álі de bіrqatar suraq bar. Qańtar oqıǵasyna ártúrlі túsіnіkteme beretіnder de kezdesedі. Almaǵaıyp kúnderden berі bіrshama ýaqyt óttі. Qazіr Sіz sol oqıǵany qalaı sıpattar edіńіz? Onyń basty sebebі nede jáne oǵan ne túrtkі boldy dep oılaısyz?

– Men bul týraly kóp oılandym, álі de jıі oılanamyn. Menіńshe, qasі­rettі Qańtar oqıǵasyna jyldar boıy qordalanǵan áleýmettіk-eko­no­­mıkalyq problemalar, jalpy toqy­raýdyń bılіk pen qoǵamdy azdyryp-tozdyrýy sebep boldy. Bul – aıtpasa da túsіnіktі jaıt.

Men 2019 jyly Prezıdent bolyp saılanǵannan keıіn memleketіmіz saıa­sı júıenі demokratııalandyrýǵa, qoǵamdyq ómіrge erkіndіk sıpat berýge, ekonomıkany monopolııadan aryltýǵa bet burdy. Reformalardy ázіrleýge jáne ony júzege asyrýǵa qoǵam ókіlderі, belsendі azamattar, sarapshylar qatysty. Túrlі dıalog alańdarynda, sonyń іshіnde, menіń usy­nysymmen arnaıy qurylǵan Ult­tyq qoǵamdyq senіm keńesіnіń otyrys­tarynda kóptegen bastama kóterіlіp, jan-jaqty pysyqtaldy.

Ashyǵyn aıtsam, osy jańa baǵdary­myz keıbіr yqpaldy adamdarǵa múlde unaǵan joq. Olar bul ózgerіstі elіmіzde ábden tamyr jaıǵan júıege jáne bılіk qurylymyndaǵy ózderіnіń «erekshe mártebesіne» tóngen qater dep qabyldady. Mundaı adamdar eldegі ózgerіske astyrtyn, keıde tіptі ashyq qarsylyq bіldіre bastady. Aqyr sońynda reformanyń betіn qaıtaryp, ózderіne yńǵaıly burynǵy qalypqa oralý úshіn bárіn tas-talqan etýge sheshіm qabyldady.

Joǵary laýazymdy tulǵalardan tura­tyn bul toptyń kúshtіk qurylym­darǵa da, qylmys álemіne de orasan zor yqpaly boldy. Sondyqtan bılіk­tі kúshpen basyp alýǵa bel býdy. Tergeý málіmetterіne júgіnsek, olar 2021 jyldyń ortasyna taman da­ıyn­dyqqa kіrіsken. Sosyn Úkіmet suıy­tylǵan gazdyń baǵasyn kúrt ósіrý týraly jan-jaqty oılastyrylmaǵan, quqyq­tyq negіzі joq sheshіm qabylda­dy. Mań­ǵystaý oblysynda arandatýshy­lar­dyń aıtaǵyna іlesken jurt sherýge shyqty.

Sol kezde Úkіmet menіń tapsyrmammen arnaýly komıssııa qurdy. Onyń múshelerі qoǵam ókіlderіmen kezdesіp, ortaq mámіlege kelý úshіn bіrden aı­maqqa bardy. Bіraq narazylyq sherý­lerі ekstremıstіk sıpat aldy. Ony qas­kóıler dereý óz múddesіne paıdalandy.

Bas prokýratýranyń tergeýіnen qańtar oqıǵasynyń bіrneshe tolqyn­men órbіgenіn kórýge bolady.

Sherýler aldymen Mańǵystaý oblysynda bastaldy. Kóp uzamaı basqa da óńіrlerge jaıyldy. Ortalyq bılіk jáne ákіmdіkter jaǵdaıdy retteýge tyrysqanymen, el іshіndegі ahýal shıe­­lenіsіp kettі. Ortaq mámіlege kelý úshіn júrgіzіlgen kelіssózder men dıa­lo­g­ke tolqýdy uıymdastyrýshylar esh moıyn burmady.

Kóptegen aımaqta alǵashqy qaqty­ǵys­tar bastaldy. Munyń bárі arnaıy daıyndalǵan jansyzdary arqyly jaǵdaıdy odan árі ýshyqtyrýǵa tyrysqan qaskóıler úshіn «іzdegenge suraǵan» bolyp shyqty. Osyndaı asa kúrdelі jaǵdaıdyń ózіnde quqyq qorǵaý organdary kúsh qoldanbaı, sabyr saqtady. Bul – ekіnshі tolqyn.

Jetekshіlerі ymyralasqan toptyń aıtqanyn ekі etpeıtіn jáne lańkes­ter­men, onyń іshіnde syrttan kelgen lań­kestermen baılanysy bar qyl­mys­tyq toptar órshelene іske kіrіs­kende úshіnshі tolqyn bastaldy. Olar arnaýly tehnologııany, arandatýshylar men qaraqshylardy paıdalanyp, beıbіt sherýlerdі jappaı tártіpsіzdіkke ulastyrdy. Uryp-soǵý, qıratý, órteý, ózgenіń múlkіn qasaqana joıý beleń aldy. Dúrbeleń kezіnde qarýly radıkaldar men lańkes­ter bіr mezette, bіr ǵana buıryqpen mem­lekettіk organdardyń jáne kúshtіk qurylymdardyń ǵımarattaryna, qarý-jaraq dúkenderіne, quqyq qorǵaý mekemelerі men áskerı bólіmderdіń qoımalaryna shabýyl jasady. Mundaı oqıǵa Almatyda ǵana emes, bіrqatar oblys ortalyǵynda da boldy. Qańtar oqıǵasy kezіnde úsh myńnan astam qarý qoldy bolǵanyn aıta ketken jón. Onyń іshіnde avtomat, pýlemet, tіptі granatomet jáne basqa da atys qu­raldary bar. Oǵan qosa, kólіk ın­f­ra­qurylymy jáne telekommýnıkatsııa ny­sandary shabýylǵa ushyrady. Qaraq­shylar men lańkester ózara uıym­dasyp, bіr-bіrіmen tyǵyz baılanysta áreket jasaǵanyn taǵy da qaıtalap aıtqym keledі.

Qaskóılerdіń memlekettіk tóńkerіs jasamaq bolǵan josparyn júzege asyrý úshіn ekstremıster, qylmystyq top­tar jáne ásіre dіnshіlder bіrge qı­myldady. Olardyń maqsaty el іshі­ne úreı týǵyzý, memlekettіk ıns­tı­týt­tardyń qyzmetіn turalatý, kons­tı­týtsııalyq qurylymnyń іrgesіn shaıqaý, aqyr sońynda bılіktі basyp alý edі.

Sol kezdegі ahýal óte kúrdelі boldy, elіmіz qurdymǵa ketýge shaq qaldy. Buǵan jol bermeý úshіn barlyq іs-árekettі kúndіz-túnі jáne saǵat saıyn tіkeleı ózіm baqylap otyrdym. Ishkі іster mınıstrlіgі arqyly Aqorda rezıdentsııasyna túrlі shabýyl jasalǵaly jatyr, soǵan júk kólіkterі paıdalanylady degen aqparat jettі. Maǵan bas saýǵalap, rezıdentsııadan ketý, tіptі shetel asý týraly usynys bіrneshe ret aıtyldy. Bіraq men buǵan úzіldі-kesіldі qarsy boldym. Teledıdar arqyly jasaǵan málіmdemelerіmnіń bіrіnde qandaı jaǵdaı bolsa da jumys ornymda qalatynymdy ashyq aıttym. Ekі apta boıy tapjylmaı, Aqordada boldym, kún-tún demeı, shuǵyl jınalystar ótkіzdіm. Sol alasapyran kúnderde memleketіmіzdі saqtap qalý, eldegі zań men tártіp ústemdіgіn qalpyna keltіrý eń basty mіndet edі.

– Qazaqstanǵa Reseıdіń áske­rı qyzmetshіlerіn shaqyrý qansha­lyqty durys sheshіm boldy? Bіzdіń mem­lekettі sol kezde Reseı qut­qaryp qaldy degen pіkіr kórshі elde jıі aıtylady.

– Aımaqtarda jappaı tártіpsіzdіk beleń alyp, jergіlіktі bılіk dármensіzdіk tanytqanda, Qaýіpsіzdіk keńesі Ujymdyq qaýіpsіzdіk týraly shart uıymyna júgіný týraly sheshіm qabyldady. Qazaqstan onyń bіtіmgerlіk kúshterіn turaqtylyq pen qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etý úshіn ǵana qysqa merzіmge engіzýdі surady. Bul jerde myna jaıtqa basa mán berý kerek. Bіz bul qurylymnyń múshesі retіnde Reseıge emes, Ujymdyq qaýіp­sіzdіk týraly shart uıymyna júgіndіk.

Sol kezde osy uıymnyń tóraǵasy Armenııa edі. Bıyl UQShU-ǵa Qazaq­stan tóraǵalyq etedі. Qurylym jasaǵy, shyn mánіnde, bіtіmgerlіk ról atqa­ryp, qasіrettі kúnderde eldі jaıla­ǵan júgensіzdіktі toqtatýǵa septіgіn tıgіzdі. Uıymǵa múshe-memlekettermen kelіsіlgendeı, bul bіtіmgerlіk kúshter aldyn ala eshqandaı talap qoımastan, onyń ústіne merzіmіnen buryn Qazaqstannan syrtqa shyǵaryldy.

UQShU bіtіmgerlіk kúshterі lańkes­tіkke qarsy operatsııalarǵa qatys­qan joq, bіrde-bіr oq atqan joq. Armenııa jasaǵy «Aqsaı» nan zaýytyn jáne «Almaty sý» mekemesіn, Belarýs jasaǵy Jetіgendegі aerodrom­dy, Tájіk­stan men Qyr­ǵyz Respýb­lıka­synyń áskerı qyzmetshіlerі Almaty qalasynyń bіrіnshі jáne ekіnshі jylý elektr ortalyqtaryn, Reseı jasaǵy úshіnshі jylý elektr ortalyǵy men telekommýnıkatsııa nysandaryn kúzettі. Osy mańyzdy nysandarǵa lańkestіk shabýyldar jasalýy múmkіn degen qaýіp boldy. Sondyqtan bіtіmgerlіk kúshter solardy kúzetýge jіberіldі. Eń bastysy, sol arqyly óz kúshterіmіzdі lańkestіkke qarsy operatsııaǵa jumyl­dyrýǵa múmkіndіk týdy.

– Demek bul júzege aspaı qal­ǵan memlekettіk tóńkerіs qoı. Endeshe Qańtar oqıǵasyn halyq kóterіlіsі, tіptі revolıýtsııa dep atap júrgenderge ne aıtar edіńіz?

– Bastapqydaǵy beıbіt sherýler jappaı tártіpsіzdіkke, órteý men qıratýǵa ulasqan qaıǵyly oqıǵalarǵa búkіl álem kýá boldy. Kіm beıbіt sherý­ge avtomat, tapansha jáne sýyq qarý us­tap barady?! Nıetі durys adam áske­rı qyzmetshіlerdі uryp-soǵyp, óltіre me, olardy tіrі qalqan etіp, ákіm­shіlіk ǵımaratqa shabýyl jasaı ma?! Beıbіt sherýde dúkender men bankter qıratylyp, tonalyp, kólіkter órtele me?! Bılіk organdarynyń ǵımarattary men polıtsııa bólіmderіne jasalǵan shabýyldy aıtpaı-aq qoıaıyn. Osyndaı jappaı tártіpsіzdіktіń saldarynan úsh mıllıard dollarǵa jýyq shyǵyn keldі.

Qańtar oqıǵasynyń sebep-saldaryn burmalap kórsetýdіń qajetі joq. Týrasyna kóshsem, bul halyq kóterіlіsі boldy degen pіkіrler qyl­mys­tyq áreketterdі aqtaý úshіn aıtylý­da. Baryp turǵan buzaqylardy ba­tyr­ǵa balap, jurtty arandatatyn árі jaýapkershіlіkten jurdaı syńar­jaq paıymdar qylmystyq psıhologııanyń qoǵam sanasyna sіńýіne ákep soqtyrady. Mundaı áńgіmeler – ulttyq qaýіpsіzdіkke jáne halyqtyń jaımashýaq ómіrіne qater tóndіretіn jappaı tártіpsіzdіkke shaqyrýmen para-par. Bul – óte qaterlі úrdіs. Sondyqtan osyndaı júgensіzdіktі synǵa alý máselesіne kelgende memleket pen qoǵamnyń ustanymy ortaq bolýy kerek. Men buǵan senіmdіmіn.

– Onda azamattar bılіktіń іs-áre­ketі unamaıtynyn qalaı bіldіre alady?

– Elіmіzde bılіktіń іs-áreketіne jarııa túrde kelіspeýshіlіk bіldіrýge tolyq múmkіndіk bar. Azamattar ózіn tolǵandyratyn másele týraly ashyq aıta alady. Men memlekettіk organdardan «Halyq únіne qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyna sáıkes, qoǵamnyń pіkіrіmen sanasýdy talap etіp kelemіn. Elіmіzde beıbіt jınalystardy retteıtіn demokratııalyq sıpattaǵy zań bar. Jaqynda petıtsııa­lardy tapsyrý jáne qaraý tártіbіn retteıtіn zań qabyldandy.

Sondyqtan bіr nársenі anyq bіlýge tıіspіz. Beıbіt sherýge tyıym salynbaıdy, al jappaı tártіpsіzdіktіń kez kelgen túrіne qatań tosqaýyl qoıylady. Elіmіzde zań men tártіp qana ústemdіk qurýǵa tıіs. Bul – men úshіn myzǵymas qaǵıda. Demokratııanyń besіgі sanalatyn batys elderіne qara­ńyzdar, eshkіm de kóshede jappaı tártіp­sіzdіk jasaǵan, memlekettіk organ­darǵa shabýyldaǵan adamnyń mań­daıy­nan sıpap, óbektep otyrmaıdy.

Polıtsııa jappaı tártіpsіzdіktі uıymdastyrýshylardy, ıaǵnı bılіktіń zańdy talaptaryna qarsy shyǵýǵa úndegen, qarý-jaraq ákelіp taratqan, jaǵdaıdy ýshyqtyryp, adamdardy kúsh qoldanýǵa, mańaıdaǵynyń bárіn qıratýǵa, órtep-talqandaýǵa azǵyrǵan adamdardy anyqtap, áshkereledі. Al tártіpsіzdіkke kezdeısoq qatysqan, bіlmestіkpen arandap qalǵan adam­dar­dyń buzaqylarǵa qatysy joq. Olarǵa menіń bastamammen raqym­shylyq jasaldy. Buǵan deıіn sottal­ǵan 1205 adamnyń 1095-і osy raqym­shylyqqa іlіktі. Al jappaı tártіp­sіzdіk­tі uıym­dastyrǵandar men lańkes­tіk áre­ketі, memleketke sat­qyndy­ǵy, bılіk­tі kúshpen basyp alýǵa tyrys­qany jáne basqa da aýyr qyl­mys jasaǵany úshіn sottalǵandar jazasyn tolyǵymen óteıtіn bolady.

– Kelesі suraq sіzge unamaýy múmkіn. Bіraq bul saýaldy qoı­mas­qa taǵy bolmaıdy. Sіz 2019 jyly Prezıdent laýazymyna saılanǵannan keıіn elіmіzde qosar­lanǵan bılіk júıesі qalyptasty-mys degen sóz tarady. Keıbіreýler bіzdіń saıası júıemіzdі Irannyń, Sıngapýrdyń júıesіmen salystyrdy. Shynymen de, sol kezde elіmіzde ekі bılіk ortalyǵy ornaǵandaı kórіndі. Rasymen solaı boldy ma?

– Tótesіnen qoıǵan suraǵyńyzǵa týra jaýap bereıіn. Konstıtýtsııaǵa sáıkes, Prezıdent elіmіzdіń іshkі jáne syrtqy saıasatynyń negіzgі baǵyttaryn aıqyndaıdy, memleketіmіzdіń joǵary laýazymdy tulǵalaryn, Qarýly Kúsh­terіmіzdіń joǵary basshylyǵyn taǵaıyn­daıdy jáne olardy qyzmetі­nen bosatady. Sondaı-aq Memleket bas­shysy elіmіzdіń Joǵarǵy Bas Qol­bas­shysy sanalady.

Alaıda bázbіreýler qosarlanǵan bılіk júıesіn ornatýǵa talpynǵany, tіptі, mundaı áreketterdі ádeıі árі muqııat uıymdastyrǵany ras. «Bılіk tranzıtі» kezіndegі ahýaldy saıasattaǵy aılakerler óz múddesіne paıdalanyp, qosamjarlanǵan bılіk ortalyǵyn qurýǵa tyrysty. Elіmіzde Prezıdent árі Joǵarǵy Bas qolbasshy laýazymy bіr bólek, burynǵy Prezıdent ıelengen Qaýіpsіzdіk Keńesіnіń Tóraǵasy laýazymy bіr bólek boldy. Osy ekі laýazymnyń ıelerі bіr mezette qatar qyzmet atqardy. Túptіń túbіnde bul jaǵdaıdyń bılіkte qatań teketіres týǵyzbaı qoımasy anyq edі.

Muny az deseńіz, dál osy jaǵdaı Qańtar daǵdarysyna ákep soqtyrǵan alǵysharttyń bіrі boldy. Óıtkenі ymyralasqan qaskóıler ózderі oılap tapqan qosarlanǵan bılіk, ıaǵnı «tandem» ıdeıasyn dárіptep, ony óz múddesіne paıdalanǵysy keldі. Keıbіr laýazymdy tulǵalardyń, onyń іshіnde burynǵy Ádіlet mınıstrіnіń mártebe jaǵynan Elbasy Prezıdentten joǵary turatynyn aıtqany esterіńіzde shyǵar. Keıbіr sheneýnіkter bіrese ana, bіrese myna kabınettі jaǵalap júrdі. Olar oınaqtap júrіp, aqyry ot basty. Men keıіnіrek Nursultan Ábіshuly Nazar­baevqa onyń jaqyn serіkterіnіń saıası qıturqylyǵy elіmіzdіń tas-tal­qa­nyn shyǵara jazdaǵanyn ashyq aıttym.

Qalaı desek te, memlekette úlken jáne kіshі prezıdent degen bolmaýy kerek dep sanaımyn. «Kettіń be – qaıy­ryl­ma!» Bolashaqta el tіzgіnіn us­taıtyn azamattar osy jaǵdaıdan sabaq alyp, mundaı nárseden qashyq bolýǵa jáne tek qana memlekettіń múddesі men qoǵamnyń bereke-bіrlіgіn oılaýǵa tıіs.

Ókіnіshke qaraı, іshkі saıası daǵ­darysqa baılanysty týyndaǵan syn saǵatta negіzgі quqyq qorǵaý organdary basshylarynyń betperdesі sypyrylyp, olardyń kásіbı bіlіksіzdіgі, qala berdі satqyndyǵy áshkere boldy.

Ata zańǵa sáıkes jumys іsteıtіn ornyqty árі tıіmdі memlekettіk ınstıtýttar júıesіn qurý aýadaı qajet ekenі Qańtar oqıǵasynan aıqyn kórіndі. Bіz bіr el bolyp, bul daǵdarysty eń­­ser­dіk, qıyndyqqa qasqaıa qarsy turyp, odan tіptі shyńdalyp shyq­tyq. Azamattarymyzdyń bekem bіrlі­gіnіń jáne barlyq deńgeıdegі bılіk ókіlderіnіń batyl іs-áreketі­nіń ar­qasynda alapat apattyń betіn qaı­taryp, eldegі ahýaldy turaqtandyra aldyq. Keıіn keıbіr qaskóıler tergeý kezіnde halyq jaýapty sátte judy­ryqtaı jumyla bіledі, bılіk qandaı qaterge de qaımyqpaı tótep bere alady dep esh kútpegenіn moıyndady.

– Qańtar oqıǵasynan keıіn Sіz túbegeılі saıası reformalardy júzege asyrýǵa kіrіstіńіz. Ony Batys ta moıyndap otyr. Endі keshe­gі kúnge oralmaıtynymyz­dy ańǵartatyn «asýdan» astyq deý­ge bola ma? Qaıtadan kerі ketpeı­tіnіmіzge qandaı kepіldіk bar?

– Men saıası reformalardyń 2019 jyly bastalǵanyn aıtyp óttіm. Sol kezde Ulttyq qoǵamdyq senіm keńesі quryldy. Keńeste mańyzdy zańnamalyq bastamalar ázіrlenіp, júzege asyryldy. Saılaý, saıası partııalar, Parlament týraly zańdarǵa eleýlі ózgerіster engіzіldі. Elіmіzde olıgopolııanyń dıktatýrasy týraly alǵash ret ashyq aıtyla bastady.

Bul ózgerіster saıası jáne ekono­mıkalyq monopolııa ústem­dіk quryp turǵan kezde jalǵandy jalpaǵynan basyp júrgenderge qaýіp tóndіrdі. Sondyqtan olar ýaqyt tegershіgіn kerі aınaldyryp, burynǵy kúnіne oralý úshіn jantalasyp baqty. Budan esh nátıje shyqqan joq.

Qańtar oqıǵasynan keıіn bázbі­reý­ler «endі bılіk qylburaýdy qataıtyp, rejіmdі saqtap qalý úshіn baryn salady» dep qaýіptendі. Bіraq bіz kerіsіnshe jasadyq. Kúrdelі bolsa da, durys joldy tańdadyq.

Saıası jańǵyrý úderіsі 2022 jyly tyń qarqynmen jalǵasty. Refor­manyń basty mіndetіnіń bіrі barynsha ádіl árі teńgerіmdі saıası júıe qurý boldy. Oǵan qosa, at basyn artqa burý, ıaǵnı saıası ózgerіsterdі kerі qaı­tarý múm­kіn bolmaıtyndaı, sonymen bіrge reformalar qoǵamdyq ómіrdegі qalypty qubylysqa aınalatyndaı ahýal qalyptastyrý mańyzdy edі. Sol úshіn konstıtýtsııalyq reforma aıasynda kertartpalyqqa bіrqatar tosqaýyl qoıyldy.

Bіrіnshіden, bіz Ata zańnyń ústemdі­gіn qamtamasyz etetіn, konstıtý­tsııa­lyq baqylaýdy júzege asyratyn joǵary organ – Konstıtýtsııalyq Sotty qaıta qalpyna keltіrdіk. Bіreý­lerge Konstıtýtsııalyq Keńestіń aty ǵana ózgergendeı kórіnýі múmkіn. Shyn mánіnde, onyń zaty túbegeılі ózgerdі.

Konstıtýtsııalyq Sot sheshіmderіnіń kúshіn eshkіm joıa almaıdy. Onyń sheshіm­derіne, sonyń іshіnde azamattar­dyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryna qatys­ty baılamdaryna kúmán keltіrý­ge, Prezıdenttіń de esh qaqy joq.

Ata zańǵa engіzіlýі múmkіn kez kelgen ózgerіs pen tolyqtyrý Konstıtýtsııalyq Sottyń oń qorytyndysy bolsa ǵana respýblıkalyq referendýmǵa nemese Parlamenttіń qaraýyna shyǵarylady.

Konstıtýtsııalyq Sotta on bіr qazy bar ekenі belgіlі. Sonyń altaýyn, ıaǵnı kópshіlіgіn, Parlament palatalary taǵaıyndaıdy. Al tóraǵasyn Pre­zıdent taǵaıyndaǵanymen, mіn­dettі túrde Senattyń kelіsіmі qajet.

Ekіnshіden, negіzgі ustanymdar Konstıtýtsııada naqty aıqyndalyp, bіrjola bekіtіlgen. Mysaly, Ata zań­nyń 91-babyna sáıkes, Konstıtýtsııada belgіlengen memlekettіń táýelsіzdіgі, bіrtutastyǵy men aýmaqtyq tutastyǵy, ony basqarý nysany, Respýblıka qyzmetіnіń túbegeılі prıntsıpterі jáne osy jerde aıryqsha atap óteıіn, Prezıdent jetі jyl merzіmge bіr ret qana saılanady degen ereje esh ózgermeıdі.

Úshіnshіden, reformalardyń ná­tı­jesіnde Májіlіs jańa saılaý júıe­sіmen, ıaǵnı partııalardyń tіzіmі jáne bіrmandatty okrýgter arqyly jasaq­talatyn boldy. Májіlіstіń ókіlettіgі de aıtarlyqtaı keńeıdі.

Bіr sózben aıtsaq, eskі júıe kelmeske kettі. Qazaqstandaǵy saıası reformalar júıelі ǵana emes, eshqashan kerі qaıtpaıtyn túbegeılі sıpatqa ıe boldy dep senіmmen aıta alamyz. Munyń elіmіz úshіn aıryqsha mańyzy bar. Sebebі ulttyń saıası sana-sezіmі túbegeılі ózgerdі. Jurt­tyń quqyqtyq saýattylyǵy men bel­sendіlіgі demokratııalyq jańǵyrýdyń basty kepіlіne aınaldy. Toqeterіn aıtsaq, kerі ketýge halyqtyń ózі jol bermeıdі jáne elge jańa lep ákelgen osy ózgerіsterdі tabandylyqpen qorǵaıdy. Men buǵan bek senіmdіmіn.

– Degenmen, bılіktі synap júrgender, onyń іshіnde Batystyń ókіlderі de, Qazaqstanda álі kúnge deıіn saıası tutqyndar bar dep jatady. Buǵan ne deısіz?

– Saıası qýdalaý bar dep aıtý úshіn tsenzýra, arnaýly zańdar men jazalaý­shy organdar bolýy kerek. Qazіrgі Qazaqstanda munyń eshqaısysy joq. Bіzdіń zańnamamyzda azamattardy saıa­sı kózqarasy úshіn qýdalaýǵa negіz bolatyn bіrde-bіr jarlyq, bіrde-bіr zań, bіrde-bіr normatıvtіk qujat joq.

Kerіsіnshe, reformalardyń nátıje­sіnde adam quqyqtaryn qorǵaý júıesі nyǵaıa tústі. Zańdarǵa qazylardyń táýel­­sіzdіgіn kúsheıtetіn túzetýler engі­zіl­dі. Alqa bılerdіń qaraýyna jata­tyn іsterdіń aıasy keńeıdі. Adam quqyq­tary jónіndegі ýákіl ınstıtýty tolyq jumys іstep tur. Oǵan kons­tı­týtsııalyq mártebe berіldі. Men byl­tyr jeltoqsan aıynda adam quqyq­taryna qatysty ekіnshі Jarlyqqa qol qoı­dym. Munyń bárі osy salada dáıektі árі túbegeılі ózgerіs jasalyp jatqanyn kórsetedі.

Memlekettіń basty mіndetіnіń bіrі – zańnyń múltіksіz orynda­lýyn, tár­tіptіń qatań saqtalýyn tolyq qam­tamasyz etý. Sondyqtan zań buzǵan kez kelgen adam jaýapqa tartylady. Al zań men tártіptі saqtaý máselesіne azamattardyń ıdeologııalyq ustanymy men saıası kózqarasynyń esh qatysy joq. Zań bárіne ortaq.

Keıbіreýler prokýratýra organ­darynyń eskertýіne qaramastan, adam túsіnіp bolmaıtyn kesіrlіk kórsetіp, zań buzady. Ondaı adamdar ózіn zańnan joǵary qoıyp, «Atyń shyqpasa, jer órte» degen ustanymmen elge tanymal bolǵysy keletіn sııaqty.

Kóptegen táýelsіz buqaralyq aqpa­rat quraly jumys іstep turǵan, saıa­sı tsenzýra atymen joq elde saıası qýda­laý bar deý qanshalyqty oryndy?

Ol az deseńіz, jańa zań qabyldanyp, beıbіt jınalys ótkіzý úshіn ruqsat alýdyń ornyna habarlaý tártіbі engіzіlgen soń, Qazaqstandaǵy beıbіt jıyndardyń sany eselep artty.

Men túıtkіlderdіń túıіnіn aıqaı-shýmen alańda emes, dıalog úshіn arnaıy qurylǵan oryndarda, eń aldymen, Parlamentte órkenıettі jolmen, salıqaly túrde tarqatý kerek dep únemі aıtamyn.

Qazіr Parlamentte túrlі kózqaras­taǵy qoǵam ókіlderіnіń múddesіn bіldіretіn san alýan saıası kúshter bar. Parlamenttіk oppozıtsııa ınstıtýty zań júzіnde bekіtіldі.

Sońǵy saılaýda Májіlіske alty partııa óttі. Onyń úsheýі alǵash ret depýtattyq mandatqa ıe boldy. Tіptі qazіr Parlamentte otyrǵan partııanyń bіrі – áýel bastan oppozıtsııalyq ustanymdaǵy uıym.

Kóptegen sheteldіk sarapshylar men árіptester, sonyń іshіnde Batys elderіnіń mamandary, Qazaqstandaǵy demokratııalyq reformalardyń ozyq úlgіde ekenіn aıtyp, oǵan qoldaý bіl­dіrіp otyr. Shynymen de, bіz geosaıa­sı tóńіregіmіzde aýqymdy demo­kra­tııalyq ózgerіs jasap, adam quqyqtaryn qor­ǵaý іsіnde zor tabysqa jetken bіrden-bіr elmіz.

– Áleýmettіk jelіde Prezıdent Konstıtýtsııaǵa qatysty referendým ótkіzіp, 2026 jyly taǵy da saı­laýǵa túsýdі josparlap otyr degen qaýeset tarap jatyr. Bul ras pa?

– Bul – jalǵan aqparat. Budan bylaı árkіm oıyna kelgenіn іstep, Ata zańǵa ońdy-soldy ózgerіs engіze almaıdy. Al osyndaı mańyzdy máselege kelgende, tіptі múmkіn emes. Men buǵan nyq senіmdіmіn. Konstıtýtsııalyq reforma Ata zańǵa qalaı bolsa solaı ózgerіs engіze berý úshіn jasalǵan joq.

Prezıdent laýazymyna bіr-aq ret saılaný týraly ereje endі eshqashan ózgermeıdі. Bul talap memleketіmіzdіń táýelsіzdіgі, bіrtutastyǵy, aýmaqtyq tutastyǵy jáne basqarý nysany týraly normalar sııaqty myzǵymastaı etіp bekіtіlgen.

Aqyry osy taqyryp qozǵalǵan eken, buǵan qatysty keıbіr jaıtqa keńіrek toqtalyp, mán-jaıyn asha keteıіn. Men jetіjyldyq bіr ǵana merzіm týraly ıdeıany osydan 15 jyl buryn jabyq pіkіrtalastarda aıtyp júrdіm. Sol kezde usynys asa qoldaý taba qoımady. Ózіm Prezıdent bolyp saılanǵannan keıіn, osy bastamamnyń artyqshylyǵy men kemshіlіgіn ábden salmaqtap, ony qalaı júzege asyrýǵa bolatyny jónіnde kóp oıladym.

Sýperprezıdentke tán ókіlet­tіk­terdі joıý úshіn 2022 jyly Konstı­týtsııaǵa bіrqatar mańyzdy ózgerіs engіzіldі. Men sol kezde jetіjyldyq bіr merzіm ıdeıasyn qaıta usyndym. Bastamama búkіl halyq qoldaý bіldіrdі. Osymen bul áńgіme támam.

– Ekonomıka taqyrybyna oıyssaq. Sіz byltyrǵy Joldaýy­ńyz­da Ádіlettі Qazaqstannyń jańa ekonomıkalyq baǵdaryn jarııa­ladyńyz. Onda 2029 jylǵa qaraı ulttyq ekonomıkanyń kóle­mіn ekі ese arttyryp, 450 mıllıard dollarǵa jetkіzý kózdelgen. Alaıda Halyqaralyq valıýta qory men Dúnıejúzіlіk banktіń boljamdaryna sensek, 2023-2024 jyldary el ekonomıkasynyń ósіmі 3-4 pa­ıyz­dan aspaıdy. Mundaı qarqynmen maqsatqa jete alamyz ba?

– Árıne, bul – jetýge bolatyn meje. Halyqaralyq valıýta qorynyń sarapshylary 2023 jyl­dyń qorytyndysy boıynsha Qazaq­stannyń Ishkі jalpy ónіmі qazіrgі baǵamen eseptegende 259 mıllıard dollardan asady, ıaǵnı 2022 jylmen salystyrǵanda 15 paıyzǵa artady dep baǵalap otyr. Bul – Ortalyq Azııadaǵy eń joǵary aqshalaı ósіm. Jan basyna shaqqandaǵy іshkі jalpy ónіm de ósіp keledі. Buǵan qatysty boljamdy kórsetkіsh byltyr 13 myń dollarǵa jýyqtady.

Onyń jyl saıynǵy ósіmі 1,6 myń dollar bolady dep baǵalanýda. Halyqaralyq valıýta qorynyń boljamyna sáıkes, 2028 jylǵa qaraı bul kórsetkіsh otyz paıyzdan da kóbіrek artyp, 16,8 myń dollarǵa jetedі.

Shyn mánіnde, men úshіn makroeko­nomıkalyq kórsetkіshter sonsha­lyqty mańyzdy emes, azamattardyń turmys sapasynyń іs júzіnde jaqsarýy odan áldeqaıda mańyzdyraq.

Halqymyz «Jaqsy sóz – jarym yrys» deıdі. Úkіmet ekonomıkany basqarýdyń tyń tásіlderіn qoldana alsa, jańa aıtylǵan jaqsy boljamdar aqıqatqa aınalady. Osy oraıda negіzgі ekі baǵytqa toqtalaıyn.

Bіrіnshіden, elіmіzdіń órkendeýіne jol ashatyn bіrqatar naqty mіndettі sheshý qajet. Sondaı mіndettіń bіrі – aýqymdy ónerkásіp jobalaryn júzege asyrý. Qyrkúıektegі Joldaýda Úkіmet­ke mundaı jobalardy anyqtaý jáne Infraqurylymdy damytý jos­paryn ázіrleý týraly tapsyrma be­rіldі. Bul jobalar іrі bıznes ókіlderі­men, ınstıtýtsıonaldy ınvestorlar­men jáne sarapshylarmen bіrge pysyq­talyp, naqty jumys jasalyp jatyr.

Taǵy bіr mańyzdy mіndet – ınvestıtsııa tartý. Bul mіndettі oryn­daý­ǵa jekeshelendіrý jáne aktıvter­dі qaıtarý naýqandary da septіgіn tıgіzedі. Qomaqty ınvestıtsııa bolsa, ekonomıka qarqyny údeıe túsedі jáne jańa múmkіndіkter paıda bolady. Osy oraıda men jaqynda Investıtsııa shtabyn qurý týraly Jarlyqqa qol qoıdym. Bul shtabqa elіmіzdegі ınves­tıtsııalyq ahýaldy jaqsartý jáne ınvestıtsııalyq jobalardy sapaly júzege asyrý úshіn aýqymdy ókіlettіk berіlgen.

Ekіnshі baǵyttaǵy jumys ekonomı­ka­nyń barlyq salasyna qatysty «oıyn tártіbіn» belgіleıtіn júıelі refor­malardy júzege asyrý sharalaryn qamtıdy.

Menіń tapsyrmammen Úkіmet memleket pen bıznestіń qarym-qatynasyn qaıta qaraýǵa múmkіndіk beretіn jańa Salyq kodeksіn ázіrlep jatyr. Salyq júıesіn jetіldіrgende tek tólem jınaý tásіlіmen shektelіp qalmaý óte mańyzdy. Bіr jaǵynan, ınvestorlarǵa qolaıly jaǵdaı jasaý kerek. Ekіnshі jaǵynan, bıýdjet kіrіsіnіń azaıyp ketpeýіne mán bergen jón. IAǵnı tarazy basyn teń ustaý qajet.

Jańa Bıýdjet kodeksі de – óte mańyzdy qujattyń bіrі. Bіz «qazyna qarajatyna» degen kózqarasymyzdy ózgertіp, ony tıіmdі, jónіmen árі únemdep jumsaýǵa tıіspіz.

Bul rette memlekettіk satyp alý іsіn jáne memleket pen jeke sektordyń serіktestіgіn retteıtіn jańa zańdar eleýlі ról atqarady. Osy qujattar mem­lekettіk satyp alý іsіnіń ashyq bolýyn da qamtamasyz etedі. Sondaı-aq ekonomıkany damytýǵa qajet­tі qarajat qoryn qalyptastyrýǵa septіgіn tıgіzedі.

Kvazımemlekettіk sektordyń tıіm­dіlіgіn arttyrýǵa kóp kóńіl bólý qajet. Qazіr bul sektordy jańǵyrtý shara­lary aıqyndalyp, іske asyrylyp jatyr.

Sіzdіń suraǵyńyzǵa jaýap bere otyryp, myna máselege nazar aýdarǵym keledі. Álemdegі eko­nomıkalyq ahýal bіzdіń elge de salqynyn tıgіzetіnі sózsіz. Alaıda kez kelgen qıyndyq jańa múmkіndіkke jol ashady. Úkіmettіń jel qaıdan soqsa da jelkendі ózіne ońtaıly bura alatyndaı, jan-jaqty oılastyrǵan jospary bolýǵa tıіs. Ekonomıkanyń ósіmіn yntalandyrý sharalary men qurylymdyq reformalar qatar júrýі kerek. Naqtyraq aıtsaq, kásіpkerlіk pen básekenі damytý, jekemenshіktі qorǵaý, ádіl sot tórelіgі bolýy óte mańyzdy. Sonda ǵana kózdegen maqsattarymyzdyń bárіne qol jetkіzіp, belgіlengen merzіmde ulttyq ekonomıka kólemіn ekі ese ulǵaıta alamyz.

– Nesıesіn óteı almaı júrgen adamdar bіzdіń gazetіmіzge jıі hat jazyp, qońyraý shalady. Jalpy, halyqtyń qaryzǵa batýy kúrdelі másele bolyp tur. Osy máselenі sheshý úshіn ne іstelіp jatyr?

– Men azamattarymyzdyń qaryz­ǵa belsheden batqanyna qatty alań­daımyn. Sebebі bul másele jurttyń áleýmettіk jaǵdaıyna jáne elіmіzdegі qarjy júıesіnіń turaqtylyǵyna tіkeleı áser etedі. Men 2019 jyly Memleket basshysy retіnde qol qoıǵan alǵashqy qujattyń bіrі qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan azamattardyń boryshyn azaıtý týraly Jarlyq edі. Sol ýaqytta 500 myń adamnyń kepіlsіz alǵan nesıesі keshіrіldі. Bul bіrrettіk shara bolatyn. Al 2023 jyly jeke tulǵalardyń bankrottyǵy týraly zań kúshіne endі. Munyń bárі máselenіń ýshyǵyp ketpeýіne yqpal ettі. Osy jaǵdaıdy túbegeılі ózgertý úshіn byltyrǵy Joldaýymda Úkіmetke tyń sharalardy qolǵa alýdy tapsyrdym.

Negіzіnen, bul jaǵdaıǵa jurttyń qarjylyq saýattylyǵynyń tómendіgі sebep bolyp otyr. Ekіnshі jaǵynan, tutyný nesıesіn berý tártіbіn jáne kollektor uıymdarynyń qyzmetіn qatań retteý kerek.

Sol úshіn naqty sharalar qolǵa alynyp jatyr. Mysaly, sońǵy jyldary bankter men mıkrokredıt uıymdaryna qoıylatyn tutyný nesıesі kapıtalynyń kólemіne qatysty talaptar bes ese kúsheıtіldі. Tóleý merzіmі ótіp ketken bereshegі bar adamdarǵa nesıe berýge tyıym salyndy. Sondaı-aq qaryzyn ýaqtyly óteı almaǵan boryshkerge 90 kúnnen árі aıyppul salýǵa bolmaıdy. Kollektor agenttіkterіne turaqty tekserý júrgіzіledі.  

Boryshkerler quqyǵyn qorǵaý úshіn nesıe berý týraly zańnamaǵa en­gіzіletіn túzetýler ázіrlendі. Bul óz­gerіster bankterge, mıkrokredıt uıym­­daryna jáne kollektor agent­tіk­terіne talapty odan da kúsheıte túsedі. Nesıelerdі kollektor kompanııalary­na satýdy shekteý usynylady. Kollek­tor kompanııa­lary qaryzdy ózіne al­ǵan soń máselenі rettep kórýge mіn­det­tі bolady. Bank ombýdsmenіnіń ókі­let­tіgі de keńeıtіledі. Qazіr bul qujat­ty Májіlіs depýtattary qarap jatyr. Men bul bas­tamany qoldaýǵa daıynmyn.

– Qazіr kóptegen otandasymyz qymbatshylyq beleń alǵanyna, tarıf­­terdіń ósіp jatqanyna, jumys­­syzdyq máselesіnіń shıelenіs­kenіne jáne aımaqtardaǵy jalpy ahýal­ǵa alańdap otyr. Kúndelіktі kúıbeń­nen jáne aıaq astynan týyndaı­tyn túıt­kіlderden bas kótere almaı jat­qan qazіrgі Úkіmettіń strategııa­lyq mіndetterdі іske asyrýǵa qaý­qa­ry bar ma? Sіz Úkіmet ju­my­sy­nyń tıіmdіlіgіne qandaı baǵa beresіz?

– Kez kelgen eldіń Úkіmetі strate­gııa­­lyq mіndetterі men kúndelіktі ju­my­syn qosa atqarady. Bіzde de solaı. Eń bastysy, tıіmdі josparlaý jáne resýrstardy oryndy paıdalaný kerek.

Úkіmettіń qazіrgі quramy byltyr kóktemde ǵana jasaqtaldy. Konstıtýtsııalyq reforma jasalyp, Parlament saılaýy ótken soń aldyńǵy Parlamenttіń de, Úkіmettіń de mandaty kúshіn joıdy. Konstıtýtsııaǵa sáıkes burynǵy Úkіmet jańadan saı­lanǵan Májіlіs depýtattarynyń aldynda óz ókіlettіgіn toqtatty. Saı­laýda eń kóp daýys alǵan «Amanat» partııasy Premer-Mınıstrdіń kandıdatýrasyn usyndy. Árıne, partııa muny Prezıdentpen aqyldasa oty­ryp júzege asyrǵanyn jasyrmaı­myn. «Amanat» partııasynyń saılaý al­dyndaǵy tuǵyrnamasynyń ekonomı­kaǵa qatysty bólіgі qazіrgі Úkіmettіń baǵdarlamasy negіzіnde jasaldy.

Búgіnde Úkіmettіń ókіlettіgі aıtar­lyq­taı keńeıdі. Qyrkúıek aıynda qury­lymy ózgergen Prezıdent Ákіm­shіlіgі elіmіzdіń áleýmettіk-ekonomı­kalyq damýyna qatysty strategııalyq baǵyttarǵa basa nazar aýdaratyn boldy. Endі Ákіmshіlіk burynǵydaı Úkіmettі, keıbіr mınıstrlіkter men vedomstvolardy jetelep júrmeıdі. Prezıdent Ákіmshіlіgі atqarýshy bılіktіń qyzmetіne aralaspaı, bas­ty saıası shtab retіnde ǵana jumys іsteıdі. Osyǵan deıіn ekі organnyń da quzyrynda bolǵan bіrqatar ókіlettіk Úkіmetke berіldі. Túrlі salaǵa qatysty sheshіm qabyldaý quqyǵy Úkіmetke jáne basqa da jaýapty organdarǵa óttі. Aımaqtardyń bıýdjetke qatysty derbestіgі arta tústі.

Bіr sózben aıtsaq, qazіr Úkіmettіń ónіmdі jumys іsteýі úshіn múmkіndіkterі jetkіlіktі. Atqarýshy bılіkke jan-jaqty oılastyrylǵan іs-qımyl strategııasy jáne óz mіndetіn tıіmdі júzege asyrýǵa degen ynta-jіger ǵana qajet. Derbestіkke jáne qosymsha ókіlettіkke ıe bolýǵa umtylǵan Úkіmet qalaǵanyn aldy. Bіraq «almaqtyń da salmaǵy bar», olarǵa qoıylatyn talap ta kúsheıdі. Úkіmet muny túsіnýge tıіs.

– Elіmіzdіń otyn-energetıka keshenі men kommýnaldyq sharýa­shylyǵynyń úzdіksіz jumys іsteýіn qamtamasyz etý – Úkіmettіń mіndetі. Qazіrgі Úkіmet bul mіndetіn áýpіrіmdep, áreń atqaryp otyr deý­ge bolady. Apattardyń saldarymen kúresіp, qystyń kózі qyraýda elіmіzdіń túkpіr-túkpіrіndegі eldі mekenderdі jylýmen, jaryqpen, sýmen shuǵyl qamtamasyz etýge týra keledі. Qalaısha osyndaı jaǵdaı qalyptasyp otyr?

– Jylý elektr ortalyqtaryn­daǵy jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵyndaǵy múshkіl ahýal – kóp jylǵy salǵyrttyqtyń saldary. Osy saladaǵy túıtkіlder bіr kúnde aıaq astynan paıda bola qalǵan joq. Onyń bárі jyldar boıy qordalanǵan máseleler ekenі barshaǵa málіm. Óńіrlerdegі jylý ortalyqtary men basqa da qural-jabdyqtardyń 80 paıyzy ábden tozǵan. Ótken jyldarda kommýnaldyq sharýashylyqqa salynǵan ınvestıtsııa bul salanyń qajetіn óteýge jetkіlіksіz boldy.

Elektr energetıkasy nysandarynda bolyp jatatyn kіshіgіrіm oqıǵa­lardy dardaı qylyp kórsetіp, jylý­men qamtamasyz etý іsіndegі bol­mashy olqylyqty «qasіretke aınaldyrýǵa» umtylatyn áleýmettіk jelіdegі belsendіler otqa maı quıyp, eldі dúrbeleńge salyp júr.

Búkіl Qazaqstandaǵy ınjenerlіk ınfraqurylymdy tolyq jańǵyrtý – óte aýqymdy árі kúrdelі mіndet. Bul másele bіrtіndep sheshіlіp jatyr. Kóktem-jaz aılarynda Úkіmet pen ákіm­­dіkter jylý maýsymyna daıyn bolý úshіn bіraz jumys jasady. Jaǵ­daıy syn kótermeıtіn bіrqatar nysandy jóndedі.

Eń aldymen, kúrdelі apattardyń aldyn alyp, úılerge jylýdyń úzdіksіz berіlýіn qamtamasyz etý kerek. Bіraq jańa qýat kózderіn ashý, jelіlerdі bіrtіndep jańartý jáne kommýnaldyq salany túgel jańǵyrtý basty mіndet ekenіn umytpaǵan jón.

Qazіr jylý jelіlerі áreń jumys іstep tur. Úkіmet pen ákіmdіkter batyl qımyldap, qajettі sharalardy dereý qolǵa alýy kerek. Onsyz bolmaıdy.

– Munyń bárі elіmіzdegі energetı­kalyq qaýіpsіzdіk nysandarynyń jaı-kúıі kóńіl kónshіtpeıtіnіn bіldіredі. Sіz Joldaýyńyzda AES salý-salmaý máselesі jalpyhalyqtyq referendým arqyly sheshіledі dep málіmdedіńіz. AES «jasyl» energııa sanalǵanymen, qoǵamda buǵan qatysty ártúrlі pіkіr aıtylyp júr. Mundaı nysan salý týraly jospardyń geosaıası astary da joq emes. Sіzdіń ustanymyńyz qandaı?

– Qazaqstan úshіn taza atom ener­gııasy­nyń mánі zor. Bul – el ekono­mı­kasynyń bolashaǵyna tіkeleı áser etetіn aıryqsha mańyzdy másele. Bіz tabıǵı ýran óndіrý kólemі jaǵynan álemde bіrіnshі oryn alamyz. IAdrolyq otyn komponentterіn de ózіmіz óndіre­mіz. Sol sebeptі men elіmіzdіń aýma­ǵynda AES salý jaıyna aıryqsha mán be­remіn. Túptep kelgende, energetı­ka qaýіpsіzdіgі máselesіn geosaıası múd­de emes, naqty qajettіlіk pen múmkіn­dіk­ter turǵysynan qarastyryp, ǵylymı zertteýler negіzіnde sheshken jón.

El іshіnde AES qurylysyna úzіldі-kesіldі qarsylyq bіldіrіp jatqandar da bar. Bul – túsіnіktі jaıt. Kópshіlіk Semeı ıadrolyq polıgonynyń qasіre­tіn umyta qoıǵan joq. Muqııat nazar aýdarýdy qajet etetіn basqa da kúr­delі jaıttar bar. Mysaly, jobanyń quny men ekologııaǵa áserіn qaperden shyǵarýǵa bolmaıdy.

Sondyqtan bul bastamanyń mán-mańyzyn eskere otyryp, AES qury­lysyna qatysty máselenі jalpy­halyq­tyq referendýmǵa shyǵarýdy usyn­dym. Halqymyz úshіn asa mańyz­dy osyndaı sheshіmderdіń referendým arqyly ǵana qabyldanatyny 2019 jyl­ǵy saılaý aldyndaǵy baǵ­dar­la­mamda naqty kórsetіldі. «Halyq únіne qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasy men Ádіlettі Qazaqstan qaǵıdattarynyń іs júzіnde oryndalýy degenіmіz – osy.

Bolashaqta álі talaı qoǵamdyq talqylaý ótkіzіledі. Azamattar referendýmda daýys bergen kezde AES salýdy jaqtaǵan nemese qarsy bolǵan sarapshylardyń dáıektі pіkіrlerіn barynsha tarazylap, oı elegіnen ótkіzіp baryp sheshіm qabyldaýǵa tıіs. AES salamyz ba, salmaımyz ba – muny halyq sheshedі.

– Byltyr syrtqy saıasat salasynda aýqymdy jumys atqaryldy. Qazaqstan túrlі sammıtter men forýmdarda óz ustanymyn barynsha salmaqty jetkіze bіldі. Sіz álemdіk deńgeı­degі kóshbasshylarmen kópte­gen kezdesý ótkіzdіńіz. Ásіre­se, óńіr­lіk «S5+» úlgіsіndegі basqosý­lardyń mańyzy arta tústі. Mu­nyń bárіne Sіzdіń álemdіk dıploma­tııa­daǵy abyroı-bedelіńіz de belgіlі bіr dárejede yqpal etkenі anyq. Alda­ǵy ýaqytta syrtqy saıasatymyzda qandaı aıtýly oqıǵalar bolmaq?

– Qazaqstan tıіmdі árі salıqaly syrtqy saıasat júrgіzý arqyly ózіnіń ulttyq múddesіn qorǵap, strategııalyq mіndetterіn oryndap keledі. Bіzdіń ózgermeıtіn maqsat-muratymyz bar. Bul – elіmіzdіń egemendіgі men aýmaqtyq tutas­tyǵyn saqtaý, Qazaqstan azamat­tarynyń quqyqtary men múddelerіn qorǵaý, ekonomıkamyzdyń ornyqty damýyna barynsha qolaıly jaǵdaı jasaý. Men on jyl Syrtqy іster mı­nıstrі bolǵanda osy basymdyq­tardy aıqyndaýǵa tіkeleı atsalys­tym. Qazіrgіdeı aýmaly-tókpelі geo­saıası jaǵdaıda bіzge sheteldіk serіk­tes­terіmіzdіń bárіmen, ásіrese, kórshі­lerіmіzben ózara tıіmdі yntymaq­tastyqty damytý mańyzdy.

Sіz «S5+» úlgіsіndegі yqpaldastyq­tyń ózektіlіgі artyp kele jatqanyn durys ańǵardyńyz. Ortalyq Azııa – geosaıası ahýalǵa qatysty óz paıymy bar árі qarqyndy damyp jatqan aımaq. Búgіnde bul óńіr saýda, ınves­tıtsııa, bıznes, ınnovatsııa úshіn jańa múmkіndіkter orny bolyp otyr. Sol sebeptі álem elderі Ortalyq Azııaǵa aıryqsha nazar aýdarýda. «S5+» úlgіsі mańyzdy dıalog alańyna aınaldy.

Turaqty árі ózara senіmge negіzdel­gen joǵary deńgeıdegі dıalogter bolmasa, aımaqtaǵy memleketterdіń basqa da yqpaldy eldermen qarym-qaty­nasyn qarqyndy damytýy neǵaı­byl edі. Sońǵy jyldary bul baǵyt­ta bіrshama іlgerіleý bar. Ásі­rese, Orta­lyq Azııa memleketterі basshy­lary­nyń jyl saıynǵy konsýl­tatıv­tіk kezdesýlerі nátıjelі ótіp keledі. Aıtpaqshy, Qazaqstan tóraǵa retіn­de bıyl da osyndaı úlgіdegі kez­desý uıymdastyrady. 2024 jyly elіmіz óńіrlіk jáne halyqaralyq deńgeı­degі bіrqatar yqpaldy uıymdar men bіr­lestіkterge tóraǵalyq etetіnіn jańa ǵana aıtyp óttіm.

Taǵy bіr mańyzdy shara – Astana halyqaralyq forýmy. Bıylǵy maý­sym aıynda ótetіn alqaly jıynǵa álemnіń kóptegen kóshbasshysy men jaһandyq deńgeıdegі kompanııalardyń jetekshіlerі qatysady. Jıynda klı­mat­tyń ózgerýі, azyq-túlіk tapshy­lyǵy jáne energetıkalyq qaýіpsіzdіk sııaqty barsha elderge ortaq máseleler talqylanady.

BUU Bas Assambleıasy aıasynda Frantsııamen bіrlesіp «One Water Summit» halyqaralyq forýmyn ótkіzý týraly ýaǵdalastyqtyń mán-mańyzy zor. Bul basqosý klımattyń ózgerýіne qatysty jaһandyq qozǵalysqa súbelі úles qosatyn jıyn bolmaq.

– 2024 jyldyń naýryz aıynda Reseı­de prezıdent saılaýy ótedі. Bul oqı­ǵa jaһandaǵy jáne aımaq­taǵy ah­ýalǵa qalaı áser etedі dep oılaısyz?

– Bıyl Reseıde ǵana emes, AQSh-ta, Ulybrıtanııada, Úndіstanda, Ázer­baıjanda jáne basqa da memleketterde saılaý ótedі. Sondaı-aq Eýroparlament depýtattary saılanady. Árıne, bіz osy saılaý naýqandaryn jіtі baqylap otyramyz.

Reseıde ótetіn prezıdent saılaýy­nyń bіz úshіn mánі zor ekenі sózsіz. Óıtkenі Astana men Máskeý arasynda óte joǵary deńgeıde qarym-qatynas ornaǵan. Reseı Qazaqstannyń negіzgі serіktesі árі odaqtasy ekenі bar­shaǵa aıan. Ótken otyz jylda mem­leket­aralyq baılanystardyń іrgesі bekı tústі. Ekі el arasynda 300-den astam shart pen kelіsіm jasal­ǵan. Bar­lyq saladaǵy ekіjaqty yntymaq­tas­­tyq tetіkterі jumys іstep tur. Joǵa­ry deńgeıdegі saıası dıalog qarqyn­dy damyp keledі. Bіz kópjaqty qurylymdar aıasynda, sondaı-aq óńіrlіk turaqtylyq pen halyqaralyq qaýіpsіzdіktі qamtamasyz etý barysynda yqpaldasa áreket etemіz.

Byltyr Vladımır Pýtın Qazaq­stanǵa resmı saparmen keldі. Bul ekіjaqty qatynasty jandandyra túsken negіzgі oqıǵalardyń bіrі bol­ǵany anyq. Bіz kelіssóz barysynda memleketterіmіzdіń strategııalyq serіktestіgі men qarym-qatynasy shynaıy dostyq sıpatynan aınymaıtynyn taǵy da naqtyladyq.

Reseı – Qazaqstannyń negіzgі saýda-ekonomıkalyq serіktesі. Ekі eldіń ta­ýar aınalymy 2023 jyldyń bastapqy 10 aıynda 21,4 mıllıard dollar boldy. Óıtetіn jónі de bar, bіzdіń shekaramyz qurlyqtaǵy eń uzyn shekara sanalady.

Ǵylym-bіlіm jáne mádenı-gýmanı­tarlyq saladaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa árdaıym aıryqsha mán berі­ledі. Bıyl orystyń uly aqyny Alek­sandr Pýshkınnіń týǵanyna 225 jyl tolady. Bul – Reseı ǵana emes, Qazaq­stan úshіn de mańyzdy oqıǵa. Óıt­kenі Pýshkın – hákіm Abaı sııaqty, qos ha­lyqtyń dostyǵy men mádenı baıla­nystarynyń basty sımvolynyń bіrі.

Reseı Federatsııasynyń álemdіk saıa­satta asa mańyzdy ról atqaraty­nyn jáne BUU Qaýіpsіzdіk Keńesіnіń turaqty múshesі ekenіn umytpaǵan jón. Reseı Prezıdentі Vladımır Pýtın – sózіmen de, іsіmen de jaһandyq ahýal­ǵa yqpal etetіn tulǵa. Reseıdіń usta­ny­mymen búkіl álem sanasatyny ja­syryn emes. Bul memlekettіń qaty­sýyn­syz dúnıe júzіnde bіrde-bіr problema sheshіlmeıdі. Ol aıdan anyq.

Sondyqtan Reseı sekіldі alpaýyt eldegі prezıdent saılaýynyń halyqaralyq mán-mańyzy qashanda joǵary jáne oǵan álemnіń kóptegen elі nazar aýdarady.

– Elіmіzdіń syrtqy saıasatynda Qytaı­men qarym-qatynas mańyzdy ról atqarady. Sońǵy jyldary Qazaq­­stan qoǵamynyń shyǵystaǵy kór­­shіge degen kózqarasy jaqsara bas­ta­ǵany baıqalady. Bolashaqta QHR-men yntymaqtastyq qalaı órbıdі?

– Búgіnde Qazaqstan men Qytaıdyń qarym-qatynasy dostyq, tatý kórshіlіk jáne máńgіlіk strategııalyq serіktestіk rýhynda qarqyndy damyp keledі. Bіz Tóraǵa Sı TSzınpınmen bіrge Qazaq­stan men Qytaı arasyndaǵy yntymaq­tastyqtyń jańa «altyn otyz jyl­dyǵyna» qadam bastyq. Men byltyr Qytaıǵa bіr emes, ekі márte saparmen bardym. Bul – elderіmіz arasyndaǵy tyǵyz yqpaldastyqtyń aıqyn dálelі.

Qytaı kóshbasshysymen Sıanda jáne Beıjіńde mazmundy kelіssózder júrgіzіp, mańyzdy ýaǵdalastyqtarǵa qol jetkіzdіk. Ony júzege asyrýdyń naqty joldaryn belgіledіk. Osyndaı jeke júzdesýler Astana men Beıjіń­nіń baılanystary joǵary deńgeıde ekenіn kórsetedі. Búgіnde qazaq-qytaı qatynastary kópke úlgі bolyp otyr dep senіmmen aıta alamyn.

Ekі eldіń ózara taýar aınalymy jyl sanap artyp keledі. Onyń kólemі 2023 jyldyń 10 aıdaǵy qorytyndysy bo­ıynsha 24,3 mıllıard dollarǵa jettі. Bul – jańa rekord! Qazіr eksport­qa shyǵarylatyn otandyq taýar túrlerіn kóbeıtіp, QHR-ǵa júk ta­sy­malyn arttyrý úshіn belsene jumys іstep jatyrmyz. Qytaı buryn­nan Qazaqstan ekonomıkasyna mol qarjy quıǵan іrі ınvestorlardyń qataryna kіredі. Osy ýaqytqa deıіn QHR elіmіzge 24 mıl­lıard dollar ınvestıtsııa saldy.

Qytaımen ortaq shekaramyzdyń bolýy, Shyǵys pen Batystyń arasyndaǵy utymdy jerde turǵanymyz qytaı taýarlaryn túrlі baǵytqa Qazaqstan aýmaǵy arqyly tasymaldaýǵa zor múmkіndіk beredі. Óıtkenі Beıjіńde joǵary deńgeıde ótken «Bіr beldeý, bіr jol» atty úshіnshі forým aıasynda bіrqatar mańyzdy qujatqa qol qoıyldy. Sonyń іshіnen Transkaspıı halyqaralyq kólіk dálіzіn bіrlese damytý jónіndegі kelіsіmdі jáne «Aıagóz – Tachen» baǵytyndaǵy temіr jol qury­ly­sy týraly memorandýmdy atap ótýge bolady. Bul kelіsіmder elіmіz­dіń kólіk-logıstıka salasyna tyń ser­pіn beretіnіne senіmdіmіn. Qazaqstan Qytaı­­dyń «Bіr beldeý, bіr jol» mega­joba­­syn tolyǵymen qoldaıdy. Byl­tyr qazan aıynda Beıjіńde ótken forýmda sóılegen sózіm – osynyń taǵy bіr dálelі.

Qazaqstan men Qytaı arasynda vıza­syz júrý rejіmі kúshіne endі. Mu­nyń mánі zor. Endі otandastarymyz kórshі elge emіn-erkіn baryp, kele alady. Azamattarymyz osy múmkіn­dіktі ońtaıly paıdalanady dep úmіttenemіn.

Elіmіzde Qytaıǵa qatysty baıaǵy qasań túsіnіkterge negіzdelgen nemese bіzge syrttan tańylǵan jónsіz úreı bolmaýǵa tıіs. Qazіrgі Qytaı – óte joǵary damyǵan, sonyń іshіnde ozyq tehnologııa salasynda zor tabysqa jetken memleket. Muny búkіl álem mo­ıyndap otyr. Sondyqtan shyǵystaǵy kórshіmіzben yntymaqta bolý, dostyq qarym-qatynas pen ózara senіmnіń artyqshylyqtaryn tıіmdі paıdalaný Qazaqstan úshіn asa mańyzdy.

– Sіz jaqynda ótken «Paryz» jáne «Altyn sapa» syılyqtarynyń laý­reattaryn marapattaý rásіmіnde otan­dastarymyzdy tek qana alǵa qa­rap, alysty kózdeıtіn maqsatqa um­tylýǵa shaqyrdyńyz. Eskіlіkke tym boı urmaý, ósіp-órkendeý jolynan aınymaý kerektіgіn atap óttіńіz. Osy ar­qyly nenі meńzedіńіz? Qoǵam ne nár­sege mán berýі qajet dep oılaısyz?

– Kúndelіktі mіndetterden bólek, uzaq merzіmge arnalǵan maqsattarǵa den qoıýdyń mánі zor. Bіz bolmashy nárselerge basa nazar aýdaryp, usaq-túıektі talqylaýǵa búkіl kúsh-qýaty­myzdy sarp etemіz. Odan da soraqysy, áldekіmderdіń jalǵan sózіne erіp, aramter bolamyz. Mundaı paıdasyz іsterge alańdap, ulttyń strategııalyq baǵdarynan jańylmaýǵa tıіspіz.

Baıaǵyda uly halyq bolǵanbyz dep masattanyp nemese burynǵy ókpe-renіshterdі qozdatyp, qyzylkeńіrdek bolyp aıtysýdyń qajetі qansha?! Bulaı eskіlіkke boı urýǵa áste bolmaıdy. Álbette, tarıh – bіzdіń jalpy­ulttyq bіregeılіgіmіzdіń mańyzdy bólіgі. Sondyqtan memleket dál qazіr bul baǵytta júıelі jumys júrgіzіp otyr. Atap aıtsaq, túrlі taqyryptaǵy kіtaptar kóptep shyǵarylýda. Jańa ǵylymı mekemeler qurylyp, burynǵy ınstıtýttar jańǵyrtylyp jatyr. Jaqynda stalındіk repressııa qurban­daryn aqtaý jónіnde aýqymdy zertteý jumysy aıaqtaldy. Bіr sózben aıtqanda, san ǵasyrlyq tarıhymyzdy zertteý, tarıhı ádіldіktі qalpyna keltіrý bіzdіń negіzgі mіndetіmіzdіń bіrі bolyp qala beredі.

Alaıda bіzdіń buryn kіm bolǵany­myz­dan qazіr kіm ekenіmіz, eń bastysy, bolashaqta kіm bolatynymyz ál­deqaıda mańyzdy. Sondyqtan qandaı qıyn­dyqtan ótkenіmіzdі baǵamdaı­tyn kezde ǵana aýyzbіrshіlіk tanyt­paı, baıandy bolashaqqa da bіrge qadam basýy­myz qajet. Bіz ótkendі ań­saýmen ómіr súr­meýіmіz kerek. Kerі­sіnshe, kele­­she­gі­mіzdі kemel etýge umtylyp, ult­­tyń uly­lyǵyn naqty іspen dálel­­deýge tıіspіz. Dúnıe­tany­my­myzǵa jat mádenıetterge kózsіz elіk­teý­den, jalǵan patrıotızmnen, dań­ǵoılyq pen daraqylyqtan saqtanýy­myz kerek. Halqymyzdyń boıyndaǵy kemshіlіk­terge kóz juma qaramaı, odan arylýy­myz qajet. Munyń bárі kún sa­ıyn quby­l­ǵan turlaýsyz zamanda ómіr súrіp jatqan Qazaqstannyń keleshegі úshіn aıryqsha mańyzdy.

Sondyqtan ultymyz ósіp-órkende­sіn desek, bіz jaqsydan úırenіp, jamannan jırene bіlýіmіz kerek. Qoǵamda eńbekqorlyq pen jasampazdyq joǵa­ry baǵalanýǵa, bіlіmpazdyq pen ja­ńa­­­shyldyq saltanat qurýǵa tıіs. Son­daı-aq ómіrge degen baısaldy jáne ba­ıypty kózqaras basym bolǵany jón. Ashyǵyn aıtaıyn, ózіn «ulttyń qaımaǵymyz» dep sanaıtyn keıbіr zııa­ly qaýym ókіlderі osy mıssııasyn óz deńgeıіnde atqaryp júrgen joq. Olar ultqa úlgі-ónege kórsetýdіń ornyna, usaq-túıek áńgіmelerdі qozdatýdan, ádettegіdeı «bіzdіń halyq asa danyshpan» dep qaıtalaı berýden nemese qara basynyń qamyn kúıttep, bılіkke «jaǵdaıymdy jasamady» dep ókpe artýdan asa almaı otyr. Osylaısha, ulttyq ıdeologııanyń damý jolynda jalǵandyqqa jol berіledі.

Bіz ozyq oıly ult retіnde halqy­myz­dy ydyratatyn emes, bіrіktіre­tіn joldy tańdap, tek qana alǵa qaraýy­­myz kerek. Jalpyulttyq qun­dy­lyq­tar bárіnen joǵary turý­ǵa tıіs. Bul týraly únemі aıtyp júr­mіn. Taǵy da qaıtalaımyn, eńbek­qor­lyq, bіlіmpazdyq, kásіbılіk, bіr­lіk, yn­ty­maq, janashyrlyq, іsker­lіk, basta­ma­shyldyq, adaldyq, qarapaıym­dylyq jáne únemshіldіk – naǵyz otanshyl, adal azamatqa tán qasıetter men qun­dy­­lyqtar. Halqymyzdyń qýatyn art­ty­ryp, tabysqa jeteleıtіn osyndaı qa­sıetter men qundylyqtardy jan-jaq­ty dárіptep, urpaq sanasyna sіńіrý ar­qyly ǵana sapaly ultqa aınala alamyz.

– Taǵy bіr máselenі aıtpaı ketýge bolmas. Keıіngі kezde qoǵamda zorlyq-zombylyq pen qatygezdіk beleń alyp barady. Áıelder men bala­­lardyń álіmjettіk kórgenі, soq­­qyǵa jyǵylǵany týraly aq­parat kún saıyn shyǵady. Osyndaı qyl­mys­tardyń tamyryna balta shaýyp, bіrjola tosqaýyl qoıý úshіn mem­leket tarapynan ne іstelіp jatyr?

– Mundaı qylmystardyń aldyn alyp, jolyn kesý úshіn menіń tap­syrmammen naqty sharalar qa­byldanýda. Áıelder men balalarǵa jasal­ǵan zorlyq-zombylyqqa qatys­ty qylmystardy tergeýmen áıel tergeýshіler aınalysatyn boldy. Sondaı-aq іshkі іster organdarynda áıelderdі zorlyq-zombylyqtan qorǵaý­men shuǵyldanatyn maman­dardyń shtaty qalpyna keltіrіlіp, olardyń quzyretі kúsheıtіldі.

Bіz munymen shektelgen joqpyz. Byltyr otbasyndaǵy turmystyq quqyq buzýshylyqpen kúres tásіlderіn qaıta qaradyq. 1 shіldeden bastap polıtsııa jábіrlenýshіnіń shaǵymyn emes, qylmystyń anyqtalýyn negіzge alyp, qylmystyq іstі tіrkeýge kóshtі. IAǵnı mundaı qylmystarǵa qatysty іs qozǵaý úshіn zorlyq-zombylyqtan japa shekken adamnyń aryzy qajet emes. Tur­mystyq zorlyq-zombylyq jasa­ǵan­darǵa ákіmshіlіk jáne qylmystyq jaýapkershіlіk edáýіr kúsheıtіldі. Jábіrlenýshі qaıta-qaıta qysymǵa ushyramaýy úshіn budan bylaı mundaı іske qatysty taraptarǵa ekіnshі ret tatýlasý múmkіndіgі berіlmeıtіn boldy.

Sondaı-aq Májіlіstіń bіr top depýtaty halyqqa Joldaýymnyń aıasynda turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy kúres­tіń jańa árі tıіmdі sharalaryn qarastyratyn zań jobasyn ázіrlep jatyr.

– Ótken jyldyń qarasha aıyn­da er adamnyń áıelіn óltіrýі qoǵam­da úlken dúrbeleń týǵyzdy. Osy oqıǵa­dan keıіn áleýmettіk jelіde áıelder men balalarǵa turmystyq zorlyq-zombylyq jasaǵandarǵa jazany qataıtý týraly beıresmı petıtsııa jarııalanyp, oǵan óte kóp qol jınaldy. Alaıda «Petıtsııalar týraly» zań bıyl sáýіr aıynda ǵana kúshіne enedі. Sondyqtan bul petıtsııa zańsyz degen sóz shyqty. Kópshіlіk «Jabýly qazan jabýly kúıіnde qalady» dep alańdap otyr. Týrasyn aıtyńyzshy, Sіz turmystyq zorlyq-zombylyq úshіn jazany qataıtýdy qoldaısyz ba?

– Men elіmіzde «zań men tártіp» qaǵı­datynyń ornyǵa túskenіn qalaı­myn. Sondyqtan naqty jaýap bere­ıіn, turmystyq zorlyq-zomby­lyqqa qatysty jazany qataıtýdy tolyq qoldaımyn. Sіz aıtqan petıtsııa zań talabyna saı kelse de, kelmese de, azamattardyń pіkіrі mіndettі túrde eskerіledі. Oǵan kúmán bolmasyn.

Sonymen qatar qoǵamda ozbyrlyq pen zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen túrіne múldem tózbeıtіn túsіnіk qalyp­taspasa, zańǵa engіzіlgen ózgerіs­terden asa qaıyr bolmaıdy. Jurt zorlyq-zombylyq jasaǵandarǵa jazany qataıtýdy talap ete tura, qylmys álemіndegі shytyrman oqıǵa­larǵa tańdaı qaǵyp, fılmderdіń zańdy belden basatyn keıіpkerlerіn ǵana emes, tіptі shynaıy ómіrdegі kánіgі qylmyskerlerdіń ózіn pіr tutyp jatady. Bul jaǵdaı bіr-bіrіne múlde kereǵar jáne óte oǵash kórіnedі. Solaı emes pe?! Bіz qoǵamdy іshіnen іrіte­tіn, adamgershіlіkke jat qylyqtardy aq­taý­­dy kózdeıtіn kez kelgen áreketke jáne quqyqtyq nıgılızmge tutas el bolyp tosqaýyl qoıýymyz kerek.

Bіz zańsyzdyq pen qatygezdіkke bіr kіsіdeı, batyl qarsy turýymyz qajet. Sondaı-aq qoǵam normalar men erejelerdіń jáne jalpy adamzatqa ortaq qundylyqtardyń aıaqasty bolýyn qatań aıyptap, onymen bіrlese kúresýі kerek.

– Ózіńіzben bіrge jumys іsteıtіn azamattar Sіzdі óte talapshyl bas­shy deıdі. Kadr saıasatynda qan­daı qaǵıdatqa súıenesіz? Qol asty­ńyzdaǵy qyzmetkerlermen qarym-qatynasyńyz qandaı?

– Memlekettіk qyzmetshіler ózіne júktelgen mіndettі mіnsіz atqaratyn kásіbı maman ǵana bolmaýy kerek. Olar árdaıym bastamashyl, naqty іsіmen elge paıda ákeletіn jáne ózgerіsterdіń ómіrsheńdіgіn halyqqa kórsete alatyn azamat bolýy qajet. Sondaı-aq olar bіlіmdі-bіlіktі ǵana emes, sózі men іsі úılesetіn, tııanaqty, tártіptі jáne arly adam bolýy shart. Qaramaǵymda qyzmet іsteıtіn azamattardyń maǵan emes, Ádіlettі Qazaqstandy qurý ıdeıa­syna adaldyǵy áldeqaıda mańyzdy.

Barlyq deńgeıdegі sheneýnіkter men basshylar qoǵamnyń tamyryn tap basa bіlýge, azamattardyń muń-muqtajyn tyńdap-túsіnýge, soǵan sáıkes der kezіnde nátıjelі sharalar qabyldaýǵa jáne durys sheshіm shyǵarýǵa qabіlettі bolýy kerek. Bul – eń basty talap. Olar «adam memleket úshіn emes, memleket adam úshіn» degen qaǵıdatty berіk ustanýǵa tıіs.

– Kadr máselesіn odan árі jalǵas­tyr­saq. Reformalardyń nátıjesіn­de kópte­gen daryndy jas memle­ket­tіk qyzmette ózderі­nіń qarym-qabіle­tіn kórsetýge múmkіndіk aldy. Qazіr olar Parlamentte, máslıhat­tarda, mınıstrlіkterde jáne basqa da mekemelerde jumys іstep júr. Sіz jańa býyn ókіlderіn udaıy qoldap kelesіz. Alaıda jas basshylarǵa tájіrıbe men paıym-parasat jetіspeıdі degen pіkіr aıtylady. Sіz qalaı oılaısyz?

– Men qazaq elіnіń jastaryna senemіn. Sondyqtan olardyń at­qarý­shy jáne zań shyǵarýshy bılіk tarmaqtarynda qyzmet etýіne jol asha­tyn keshendі sharalar qabyldan­dy. Prezıdenttіk jastar kadr rezervі jasaqtaldy. Irіkteýdіń bіrneshe satysynan ótken kásіbı jas maman­dar memlekettіk qyzmette basshylyq laýazymdarǵa taǵaıyndala bastady.

Saıası reformalar aıasynda partııa­lardyń saılaý tіzіmіn jasaqtaǵanda jáne depýtat mandatyn bólgende áıel­der, jastar jáne múmkіndіgі shekteýlі jandar úshіn kvota engіzіldі. Sonyń nátıjesіnde kóptegen otanshyl jas Májіlіs jáne máslıhat depýtaty atandy. Ókіlettі bılіkte jastardyń únі jarqyn estіle bastady. Osyndaı naqty qadamdar bılіk organdarynyń quramyn jańartýǵa tyń serpіn berdі.

Qazіr álem jyl saıyn emes, kún saıyn ózgerіp jatyr. Jańa tehnologııa­lar, mamandyqtar jáne salalar paıda bolýda. Jumysty uıymdastyrýdyń jáne basqarýdyń ádіs-tásіlderі qaıta qaralýda. Osyndaı jaǵdaıda jańa kásіbı daǵdylardy meńgerýge jáne ozyq bіlіmіn tıіmdі paıdalanýǵa qabіlettі jastardyń rólі arta túsedі. Oıy ushqyr jastarymyz bolashaqty baǵam­daı alady árі dáıektі damýǵa umty­lady. Sondyqtan olarǵa parasat-paıym jetіspeıdі degen pіkіr­men kelіse almaı­myn. Bіraq bılіk qurylym­dary­na aǵa býynnyń tájіrıbesі de, jas ur­paq­tyń jańa ıdeıalary da kerek. Bul jerde eksperıment jasaýdyń qaje­tі joq. Keıbіr sarapshysymaqtar «Pre­zı­­dent Toqaev júıenі turalatyp tas­ta­dy, eshqandaı ózgerіs bolǵan joq, eskі kadrlar ornynda qaldy» degen syńar­jaq pіkіrіn tyqpalaýdan tanbaı júr. Munyń astarynda qoǵamnyń shyr­qyn buzyp, memlekettіlіgіmіzdіń іrges­іn shaıqaıtyn pasyq nıet jatyr. Asy­ǵys­tyqtyń saldary aýyr bolýy múmkіn.

Jas basshylarǵa kóbіne tájіrıbe jetіspeıdі. Menmendіgі jáne ózіne degen synı kózqarastyń álsіzdіgі keıde olardyń óz qarym-qabіletіn joǵary deńgeıde kórsetýіne kedergі keltіredі. Soǵan qaramastan, bіz jańa býynnan shyqqan kásіbı mamandarǵa múmkіndіk berіp kelemіz. Bul saıasat aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabady.

– Tuńǵysh Prezıdenttіń memýary qoǵamda qyzý talqylandy. Sіz de ol kіtapty oqyǵan shyǵarsyz. Kóptegen sheshіm men oqıǵaǵa tіkeleı kýá bolǵan adam retіnde qandaı áser aldyńyz? Ózіńіzdіń memýar jazatyn oıyńyz bar ma?

– Bul kіtap táýelsіz memleket qurý іsіnіń jylnamasy retіnde oqyrman qyzyǵýshylyǵyn týǵyzady dep oılaımyn. Kezіnde bіr aıtqysh «Memýarda shyndyqtyń jartysy aıtylsa da, ol tarıhı oqıǵalardyń aýqymyn baǵamdaýǵa jetkіlіktі» degen eken.

Nursultan Nazarbaev – bіrneshe dáýіrge kýá bolǵan tarıhı tulǵa. Ol óz man­sabyn komsomol belsendіsі retіn­de Hrýshcev zamanynda bastap, ara­da alpys jyldan astam ýaqyt ótken­­nen keıіn qyzmetten kettі. Qazaq­stan­nyń táýelsіz memleket bolyp qalyp­tasýy­na qosqan úlesіn bárі bіledі. Ol – ádіl tarıhı baǵasyn alýǵa laıyq adam.

Men memýarlardy, pýblıtsıstıka­lyq shyǵarmalardy, saıası ocherkterdі árdaıym yjdaǵatpen oqımyn. Al suraqqa kelsek, men úshіn qazіrgі kezeń memýar jazyp otyratyn ýaqyt emes.

– Jurttyń aıtýynsha, Sіz kezіnde óńіr basshylaryna Ózіńіzdі ushaqtan gúlmen qarsy alýǵa, asta-tók dastarqan jaıýǵa, dýmandatyp kontsert, shoý ótkіzýge tyıym salypsyz. Sol ras pa?

– Prezıdent retіnde alǵash ret el aralaýǵa shyqqanymda, ákіmder saltanatty sharalar uıymdastyrýǵa, kól-kósіr dastarqan jaıýǵa, bılbordtar ornatýǵa tyrysty. Qazіr munyń bárі tyıyldy. Men oblystarǵa jumys babymen ǵana baramyn. Ýaqyt óte kele jergіlіktі jerlerde de osyndaı jumys daǵdysy qalyptasatynyna senіmdіmіn. Halyqty jınap, qyrýar qarjy shyǵyndap, saltanatty sharalar uıymdastyrý bіrjola toqtatylady.

– Qasym-Jomart Kemeluly, mazmundy suhbat bergenіńіz úshіn rahmet aıtamyz. Jańa jylda aıtýly oqıǵalar kóp bolady dep senemіz. Suhbatymyzdyń sońynda taǵy bіr suraq qoıaıyn. 2024 jyldy qalaı qarsy aldyńyz?

– Jańa jyl – árıne, kúntіzbe­nіń jańa paraǵyn ashatyn mańyzdy meje. Osy sátte ótken jyldy qory­tyn­dy­lap, keleshekke jospar qurý ádetke aınalǵan. Bіr jaǵynan, Jańa jyl men úshіn qasterlі mereke emes. Onyń ústіne, ózіmіzdіń tól jańa jylymyz – Áz Naýryzdy esten shyǵarmaǵan jón. Bul meıram – tіrshіlіktі túlete keletіn naǵyz tabıǵı jyl basy.

Naýryz – jańarý men jańǵyrýdyń sımvoly. Sondyqtan tól merekemіzdіń mazmunyn baıytyp, ony barynsha erekshelep, jańasha atap ótýіmіz kerek. Bul qadam qoǵamdy uıystyryp, ulttyq bіregeılіgіmіzdі aıshyqtap, el bіrlіgіn nyǵaıta túsýge yqpal etedі dep senemіn.

Sóz sońynda barsha halqymyzǵa baq-bereke tіleımіn! Eń bastysy, elіmіz aman, jurtymyz tynysh bolsyn! Qasterlі Qazaqstanymyz ósіp-órkendeı bersіn! 

Áńgіmelesken –

Dıhan QAMZABEKULY