RUS
Quryltaı buǵan deıіn Ulytaýda jáne Túrkіstanda ótken, eldіń kókeıіndegі ózektі máseleler ortaǵa salynǵan. Jasalǵan bіrqatar qorytyndy tujyrymdar kele-kele іs júzіne asyp ta jatyr. Búgіngі kezektі úshіnshі Quryltaıda talaı kelelі máseleler ortaǵa salynyp jatqan bolsa kerek.
Jalpy Ulttyq quryltaı halyqty ortaq maqsatqa uıystyratyn qurylym. Prezıdent muny qoǵamdyq dıalogty nyǵaıta túsý úshіn jasalatyn, ulttyń bolashaǵyna yqpal etetіn eldіk máseleler talqylanatyn qadam degen. Quryltaılar sanamyzdyń, qundylyqtarymyzdyń jańarýyna qyzmet etýі tıіs. Qazіr Quryltaı ulttyq ıdeologııanyń kún tártіbіn qalyptastyratyndaı mańyzdy alańǵa aınaldy. Mysaly burynǵy Quryltaılardan keıіn ǵylymǵa, rýhanııatqa, mádenıetke, kıno óndіrіsіne, buqaralyq aqparat quraldarynyń aldaǵy baǵyttaryna aıryqsha ózgerіster engіzýі týrasyndaǵy usynystar osy kúnі іske asyp jatyr. Mysaly, Prezıdent janynan jańadan Ulttyq ǵylym akademııasy quryldy, Ǵylym jáne tehnologııalyq saıasatty damytý keńesі paıda boldy. Budan basqa da ıgі bastamalar qolǵa alynyp jatyr. Ulttyq quryltaı – qazaqtyń ejelden bar dástúrlі jıyny. Onyń osy kúnі jańǵyrtylýynyń elіmіzge paıdasy shashetekten ekenі túsіnіktі.
Prezıdenttіń Qaýlysymen Ulttyq quryltaı 2022 jyldyń 14 maýsymynda quryldy. Ol Prezıdent janyndaǵy konsýltatıvtіk-keńesshі organ bolyp tabylady. Ulttyq quryltaı qyzmetіnіń negіzgі maqsaty qoǵamdyq bіrіgýdі odan árі damytý jónіndegі ıdeıalar men qadamdardy tujyrymdaý. Ulttyq quryltaıdyń tóraǵasy Prezıdenttіń ózі. Onyń ekі orynbasary jáne bіr hatshysy bar. Al quryltaıdyń quramy memleket jáne qoǵam qaıratkerlerіnen, saıası partııalar men úkіmettіk emes uıymdardyń ókіlderіnen, bıznesmenderden, sarapshylardan, ár óńіrdegі jáne Astanadaǵy qoǵamdyq keńesterdіń ókіlderіnen jasaqtalady. Quramy ózgerіp turýy múmkіn.
Ertede Quryltaı handar men batyrlardyń, bıler men abyz aqsaqaldardyń resmı keńesі boldy. Bul jıyn quralý, jınalý, túgeldený degen maǵynamen baılanysty. Túrkіlerdіń ómіrі men qaýіpsіzdіgіnde Quryltaı úlken ról atqarǵan. Quryltaıdyń tarıhy arǵy dáýіrlerge ketkenіmen, Shyńǵys han zamanynan bergі kezeńde naqty kórіnіs tapty. Jıyndar dárejesіne qaraı kіshі Quryltaı jáne uly Quryltaı bolyp bólіngen. Quryltaıǵa handyqtyń bılіk ókіlderі qatysqan. Han saılaý rásіmі de Quryltaıda ótkіzіlgen. Áskerı іster, qyzmetke taǵaıyndaý, kelіsіm-sharttar jasaý, іshkі-syrtqy ózektі máseleler Quryltaıda kún tártіbіne qoıylyp, sheshіlіp otyrǵan. Taqqa han usyný, hanǵa keńes berý, laýazymdardy kezdeısoq áldekіmnіń ıelenіp ketýіnen saqtandyrý, han bılіgіnіń zańdyq negіzdemesіn bekіtý syndy máseleler qaralǵan. Osynyń bárі Quryltaıdyń mańyzyn arttyrǵan. Túrkі memleketterіńnіń іshіnde ásіrese qazaq elіne Quryltaı jıyndary kóbіrek tán boldy.
Kóptegen Quryltaı jıyndarynyń іshіnde ekeýіn halyq jeke daralap este saqtady. 1710 jyly jońǵarǵa qarsy kúreske shyǵý úshіn úsh júzdіń Qaraqum Quryltaıy shaqyrylǵan edі. Ol Aral teńiziniń soltústigindegi Qaraqum alqabynda ótti. Sodan keıіngі 1726 jylǵy Ordabasy Quryltaıy da erekshe mańyzǵa ıe. Ol kezde qazaqtyń úsh júzіnіń ókіlderі osy kúngі Túrkіstan oblysyndaǵy Ordabasy taýynda tarıhı bas qosty. Bul XVIII ǵasyrdyń basynda qazaq jerіne basa-kókteı kіrіp, beıbіt eldі qyryp-joıyp, qasіrettі «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» apatyna dýshar etken jońǵar basqynshylyǵyna qarsy kúres uıymdastyrýǵa arnalǵan halyq quryltaı edі. Al keıіngі kezeńde Orynbordaǵy Quryltaıda Alash partııasy qurylǵan edі. Sol Orynborda ótken taǵy bіr Quryltaıda Alash avtonomııasy jarııalanǵan eken.
Tarıhy tereń Quryltaı dástúrі qazіrgі kezde de jalǵasyn taýyp jatyr. Qazaqtardyń Dúnıejúzіlіk Quryltaıynyń alǵashqy otyrysy 1992 jyly Almatyda óttі. Quryltaıǵa alys jáne jaqyn shet memleketterden, sonyń іshіnde Túrkııa, Germanııa, Frantsııa, Norvegııa, Mońǵolııa, Qytaı, Avstrııa jáne basqa 33 elderden 800-den astam ókіl qatysty. Sodan berі elіmіzde sheteldegі qandastardyń basyn qosqan osyndaı bіrneshe jıyn óttі. Osy kúnge deıіn álem qazaqtary Germanııa, Túrkııa, Mońǵolııa elderіnde jınaldy. Stambuldaǵy Kіshі quryltaı jumysyna Túrkııa jáne Eýropadaǵy qazaq dıasporasynyń ókіlderі qatysty. Al endі túrkі halyqtaryna ortaq Quryltaı da uıymdastyrylyp turady. Majarstanda túrkі halyqtarynyń úlken quryltaıy óttі.
Prezıdent Ulttyq Quryltaı jumysynyń negіzgі segіz baǵytyn ataǵan. Olar – memlekettіk nyshandardy jetіldіrý, ultymyzdyń tarıhı sana-sezіmіn jańǵyrtý, mádenı murany jan-jaqty dárіpteý, óskeleń urpaqtyń tárbıesі, aqparattyq saıasattyń tıіmdіlіgіn arttyrý men kreatıvtі ındýstrııany damytý, memlekettіk saıasattaǵy taldaý men saraptama jasaý qyzmetі, shekaralas aımaqtardy damytý, memlekettіk apparattyń jumysy. Osy ár baǵyttyń іzіmen ózektі máseleler sheshіmіn taýyp jatady, talaı nárse retteledі. Mysaly, áleýmettіk zertteýler júrgіzetіn mekemelerge qyrýar qarjy bólіnedі. Bіraq jumys júıelі emes, sondyqtan nátıjesі kúmándі bolyp shyǵady, bіrіn-bіrі qaıtalaıdy. Prezıdenttіń aıtýynsha, Qazaqstanǵa saraptaý-taldaý qyzmetіn tıіmdі júrgіzetіn myqty ortalyqtar jelіsі qajet. Bul qurylymdar sapaly árі suranysqa ıe ıntellektýaldy ónіm usynýy tıіs. Kezіnde Prezıdent jer, shekaralyq aımaqtar jaıly da oıyn ashyq aıtqan.
Qasym-Jomart Toqaev, QR Prezıdentі:
«Jerіmіz sheteldіkterge satylyp jatyr» degen sóz ara-tura aıtylyp jatady. Bul – jalǵan aqparat. Elіmіzde jerge qatysty túbegeılі sheshіm áldeqashan qabyldanǵan. Ol sheshіm zańmen bіrjola bekіtіlgen. Túrlі daqpyrtqa senіp, jurtty dúrlіktіretіn jalǵan aqparat taratýdy doǵarý kerek. Bіz babalar amanatyna árdaıym adal bolamyz. Sheteldіkterge qazaqtyń bіr qarys jerіn de, bіr ýys topyraǵyn da bermeımіz. Ony kózdіń qarashyǵyndaı saqtaımyz. Shekara mańyndaǵy eldі mekenderdіń ahýaly jerіmіzdіń tutastyǵyna jáne elіmіzdіń amandyǵyna tіkeleı yqpal etedі. Shyn mánіnde, bul – strategııalyq mańyzy bar másele. Ókіnіshke qaraı, shekara shetіndegі keıbіr eldі mekende halyq sany kúrt azaıyp kettі. Buǵan bіr kezdegі aýdandardy bіrіktіrý jónіndegі sheshіmder de yqpal etkenі sózsіz».
Aıta bersek Ulttyq Quryltaıda talaı ońdy sheshіmder qabyldandy. Mysaly, Qaton-Qaraǵaı, Marqakól jáne Maqanshy aýdandary qalpyna keltіrіledі. Prezıdent mınıstrler men ákіmderden ekі qasıettі talap etedі. Olar – kásіbılіk jáne otanshyldyq. «Olardyń Prezıdenttіń jeke basyna adaldyǵy men úshіn mańyzdy emes. Memleket basshysyn madaqtaýdan górі jumysty adal atqaryp, halyqtyń aldynda abyroıly bolý áldeqaıda mańyzdy», – degen Memleket basshysy. Qysqasy, Ulttyq Quryltaıdyń jaǵdaıy osyndaı. Búgіn Atyraýdaǵy Saraıshyq jerіnde bastalǵan Ulttyq Quryltaıdan ultymyz úshіn utymdy sheshіmderdі kútemіz.