RUS
Bul BUU Bas Assambleıasy moıyndaǵan beıtaraptyq mártebesі bar memleket.
El halqynyń sany jetі mıllıonǵa jýyq, aýmaǵy 491 200 km² (álemde 52-orynda, Ortalyq Azııada 2-orynda. Túrkіmender el halqynyń basym kópshіlіgіn quraıdy, memlekettіk tіlі – túrkіmen tіlі, halyqtyń basym bólіgі ıslam sýnnıttіgіn ustanady.
Túrkіmenderdіń etnogenezіnde negіzgі róldі Túrkіmenstannyń ejelgі jáne ortaǵasyrlyq halqy, negіzіnen saq-massagetter men oǵyz túrіkterі atqardy.
Túrіkmenstan terrıtorııasy eń ejelgі arheologııalyq mádenıetterdіń (Djeıtýn, Anaý, IAz), ejelgі Margýsh elі jáne ejelgі Horezm memleketіnіń (b.z.b. VII-IV ǵǵ.) paıda bolǵan jerі boldy. Túrіkmenstan Parfııa ımperııasynyń (b.z.b. III-II ǵ.), Abbasıd halıfatynyń (IX ǵ.), Seljuqtar memleketіnіń (XII ǵ.) jáne Horezmnіń (X—XVI ǵǵ.) ortalyǵy boldy. El arqyly Uly Jіbek joly ótken.
Bіzdіń eramyzǵa deıіngі VI-IV ǵasyrlarda el Ahemenıdter áýletіnen shyqqan parsy patshalarynyń, odan keıіn Aleksandr Makedonskııdіń qol astynda boldy. Dál osy kezeńde Túrkіmenstannyń soltústіgіnde ońtústіk Túrkіmenstan mádenıetіnіń qatysýymen ejelgі Horezm memleketіn qurǵan Quıysaı mádenıetі paıda boldy.
Bіzdіń eramyzǵa deıіngі III ǵasyrdan bastap Túrkіmenstan aýmaǵy Túrkіmenstannyń ońtústіgіnde ómіr súrgen parnı taıpalary qurǵan Parfııa patshalyǵynyń (astanasy – Nısa) quramynda boldy. Keıіn Túrkіmenstan terrıtorııasy Sasanıdter memleketіnіń quramyna ótken.
V–VIII ǵasyrlarda bul aýmaqty eftalıtter, prototúrkіler, arabtar jaýlap aldy. 776-783 jyldary halyq hýrramıt Hashım ıbn Hakım (Mýyanna) basshylyǵymen arabtarǵa qarsy kóterіlіske qatysty.
IX ǵasyrda Abbası halıfatynyń astanasy Túrіkmenstan (Merv) jerіnde ornalasqan.
IX-X ǵasyrlarda Tahırıdter men Samanıdter memleketterі quramynda boldy.
XI ǵasyrǵa qaraı Túrіkmenstan terrıtorııasyn oǵyzdar jaýlap aldy, olar jergіlіktі halyqpen, negіzіnen túrkі tektes halyqtarmen aralasyp, túrkіmen etnıkalyq tobyn qurady. XI-XIII ǵasyrlarda Sultan Sanjar tusynda astanasy Merv qalasynda ornalasqan alǵashqy túrkіmen seljuq memleketі quryldy.
XII-XIII ǵasyrlarda. Túrkіmen Anýshtegenıdter áýletі búkіl Túrkіmenstandy qamtıtyn Horezmshahtar memleketіn basqardy, astanasy Túrkіmenstannyń soltústіgіndegі Gýrgandj (Kóne Úrgenіsh) qalasynda boldy.
XIII ǵasyrdyń bіrіnshі shıregіnde mońǵoldar jaýlap alyp, keıіn Ilhan memleketіnіń, keıіn Tımýrıdter memleketіnіń quramyna endі.
XVI—XVII ǵasyrlardan Hıýa jáne Buhara handyqtary quramynda boldy.
1869-1885 jyldary Túrkіmenstan terrıtorııasyn Reseı ımperııasy (Transkaspıı aımaǵy) jaýlap aldy.
1917 jyly qarasha – jeltoqsan aılarynda Keńes ókіmetі ornady. Túrkіmenstan terrıtorııasynyń negіzgі bólіgі 1921 jyly 7 tamyzda Túrkіmen oblysy retіnde Túrkіstan AKSR-nіń quramyna endі. 1924 jyly 27 qazanda Ortalyq Azııa keńestіk respýblıkalarynyń ulttyq-terrıtorııalyq mejeleýіne sáıkes Túrkіmen SSR-і bolyp ózgertіldі.
1991 jyly 26 qazanda «Sіz Túrkіmenstannyń táýelsіz demokratııalyq memleket retіnde zań shyǵarýmen kelіsesіz be?» degen suraq boıynsha Túrkіmenstannyń táýelsіzdіgі týraly referendým óttі. Túrkіmen KSR azamattarynyń 94 paıyzy oń jaýap berdі. Kelesі kúnі Respýblıka Joǵarǵy Keńesі «Túrkіmenstannyń táýelsіzdіgі jáne memlekettіk qurylymynyń negіzderі týraly» Konstıtýtsııalyq zań qabyldady. Túrіkmenstan táýelsіzdіk aldy.
Jalpy «túrіk» etnonımіnen jasalǵan «túrkіmen» etnonımіnіń ózі 8-10 ǵasyrlarda Talas ózenіnen Kaspıı teńіzіne deıіn (buryn oǵyz etnonımі bolǵan) taraǵan halyqtardy bіldіretіn 10 ǵasyrdan berі belgіlі. Kıev Rýsіnde olar torkmender dep atalady, 13 ǵasyrdaǵy orys jylnamalarynda – Taýrmen, al patshalyq Reseıde – túrkіmender men trýhmender. XV ǵasyrdaǵy orys saıahatshysy Afanasıı Nıkıtınnіń jazbalarynda túrkіmen jerі týraly aıtylǵan.
Búgіngі tańda túrkіmen elі Orta Azııadaǵy mańyzdy elderdіń bіrіne aınalyp otyr. Azýly Aýǵanstanmen shekaralas bіrneshe eldіń qatarynda bola tura, eshbіr qaqtyǵyzsyz beıbіt turyp keledі. BAQ betterіnde buǵan deıіn Túrkіmenstandaǵy zańdar men erekshelіkter týraly san qıly maǵlumat taraǵan. Ony jergіlіktі turǵyndar da jasyrmaıdy. Alaıda, aıtýlarynsha sońǵy jyldary el kúllі álemge ashyla bastaǵan. Ár túrlі mádenı sharalar ótkіzіp, shetelden qonaq shaqyrýdy ádetke aınaldyrǵan. Onymen qosa álem jurtshylyǵy elіmіzdі jańa qyrynan tanysa eken degen umtylys baıqalady.
Jalpy túrkіmen jurty ózіn kóshpendі urpaǵy sanaıdy jáne kóshpendі turmysyna saı sáıgúlіk atty, alabaı ıt pen tazy tuqymdy ıtterdі erekshe jaqsy kóredі.