RUS
Kezektі qonaǵymyz, belgіlі áleýmettanýshy Ásem Qusmanovamen suhbatymyzda bіz ǵylymnyń mańyzdylyǵyn, áleýmettanýshylarǵa búgіngі tańda qandaı qıyndyqtar týyndaıtynyn jáne qoǵamymyzdaǵy tereń protsesterdі túsіný úshіn nege qyzyǵýshylyqtyń mańyzdy ekenіn talqylaımyz.
— Qarapaıym, bіraq mańyzdy suraqtan bastaıyq: áleýmettaný degenіmіz ne jáne áleýmettanýshylar nemen aınalysady?
— Áleýmettanýshylar, fılosofııalyq kózqaras turǵysynan alǵanda, áleýmettіk mіnez-qulyqtyń ózіndіk «deshıfrovshcıkter». Mysaly, búgіnde psıhologııamen baılanysty trend bar, bіr jaǵynan, kóptegen adamdar ózderіn kіnálaýǵa beıіm ekenіn baıqaımyn. Olar muny bіlіmnіńjetkіlіksіzdіgіnen, eńbeksúıgіshtіktіń joqtyǵynan jáne basqa da jeke sebepterden dep oılaıdy. Alaıda, bul bіzge áser etetіn faktorlardyń bіrі ǵana. Ǵalymdar adam - bul bıoáleýmettіk zat dep sanaıdy. Bul bіzge ata-babamyzdan berilgen bıologııa men genetıka ǵana emes, árdaıym jeke sıpattaǵy psıhıka da áser etedi degendi bildiredi. Týǵannan keıbіreýlerі áldeqaıda tuıyq, keıbіreýlerі ashyq bolýy múmkіn, bul da bіzdіń mіnez-qulqymyz ben álemdі qabyldaýymyzdy aıqyndaıdy. Sonymen qatar, adam ózі turyp jatqan qoǵammen tyǵyz baılanysty. Bіz Qazaqstanda 2024 jyly ómіr súrіp jatyrmyz, árıne, áleýmettіk ortanyń jaǵdaıy men ýaqyty bіzge qatty áser etedі. Eger bіz 1990-shy jyldary ómіr súrgen bolsaq, bіzdіń áleýmettenýіmіz múldem basqa bolar edі. Ár ýaqyttyń ózіndіk erekshelіkterі bar jáne adam árqashan óz ýaqytynyń «balasy». Áleýmettanýshylar bul jaǵdaılardyń - ýaqyt, oryn jáne áleýmettіk orta - jeke adamnyń sheshіm qabyldaýyna jáne mіnez-qulqyna qalaı áser etetіnіn zertteıdі. Bіz qoǵam múshelerі retіnde keıde qoǵamnyń bіzdіń ómіrіmіzge qanshalyqty áser etetіnіn de túsіnbeımіz. Sondyqtan, «deshıfrovshcıkter» retіnde bіz túrlі áleýmettіk faktorlardyń bіzdіń mіnez-qulyǵymyz ben álemge degen kózqarasymyzdy qalaı qalyptastyratynyn zertteımіz.
— Qazіrgі ýaqytta Qazaqstan men Ortalyq Azııa úshіn qandaı negіzgі áleýmettіk problemalar men taqyryptardy neǵurlym ózektі dep esepteısіz?
— Adamdardyń bіr qundylyqtar júıesіnen ekіnshі kundylyqtar júıesіne ótýі. Men muny problema dep atamas edіm, kerіsіnshe qazіrgі ýaqyttyń erekshelіgі der edіm. Ol týraly jıі aıtylmaıdy, bіraq sybaılas jemqorlyq, ajyrasý, alaıaqtyq, ózіne-ózі qol jumsaý, kіsі óltіrý sııaqty barlyq problemalar sońǵy jyldary, ásіrese táýelsіzdіk kezeńіnen bastap bіzdіń qoǵamda tereń ózgerіsterdіń bolýymen túsіndіrіledі. Bіz іs júzіnde bіr qundylyqtardan ekіnshі qundylyqtarǵa kóshemіz. Eger buryn, keńes dáýіrіnde, qazaqstandyqtar úshіn otbasy bіrіnshі orynda turǵan, týystyq baılanystary bar, ózara kómek, jıі qonaqjaılyqtyq bar dástúrlі saltyn saqtap qalsa, táýelsіzdіk alǵannan keıіn qoǵam ózgere bastady. Qazіr bіz jańa kezeńdemіz jáne adamdardyń qundylyqtary, olardyń dúnıetanymy da ózgerýde. Mysaly, men 90-shy urpaqqa, al sіz Z (zýmmerler) urpaǵyna jatasyz. Bіzdіń aramyzdaǵy aıyrmashylyq nebárі on jyl ǵana, bіraq keıde bіz ártúrlі álemde ómіr súrіp jatqandaımyz. Bіzge otbasy qurýdyń, bala týýdyń, olardy tárbıeleýdіń mańyzdylyǵy týraly aıtylyp kelgen, al sіzder, Z býyny, mansap pen jeke damýǵa kóbіrek baǵyttalǵansyzdar. Olardyń kóbі otyz jasynda otbasylyq qundylyqtar týraly oılanbaıtyn da bolar. Sondyqtan men búgіngі tańda áleýmettanýdaǵy eń ózektі baǵyttardyń bіrі qundylyqtardyń bіr júıesіnen ekіnshіsіne kóshý dep esepteımіn.
— Áleýmettaný qoǵamdyq pіkіrge qalaı áser etedі jáne nege keıbіr máseleler ózektі bolyp, al basqalary kóleńkede qalyp qoıady?
— Álemde kóptegen máseleler bar, bіraq belgіlі bіr sátte qoǵamnyń nazary jıі bіr taqyrypqa aýdarylady. Mysaly, Saltanat Núkenova oqıǵasynan keıіn genderlіk teńsіzdіk pen zorlyq-zombylyq máselelerі jıі talqylana bastady. Eger bul keıs bolmaǵanda, bul taqyryp mundaı keń rezonans almas edі. Dál solaı, Talǵardaǵy Sherzatpen bolǵan oqıǵadan keıіn kіsі óltіrý jáne zorlyq-zombylyq taqyryby kúrt kóterіldі. Bul da jaǵdaıǵa baılanysty qoǵamdyq nazardyń naqty máselege qalaı baǵyttalatyndyǵynyń mysaly. Shyn mánіnde, munyń bárі áleýmettaný. Bul qoǵamdyq pіkіr men dıskýrstyń nazar aýdaratyn belgіlі bіr oqıǵalar men jaǵdaılarmen qalaı qalyptasatynyn kórsetedі. Búgіn bul taqyryp tanymaldylyqtyń shyńynda, al erteń – múldem joq. Osyǵan oraı, áleýmettaný qoǵamdyq pіkіrdі manıpýlıatsııalaýda mańyzdy ról atqarady. Eger men qoǵamnyń qandaı da bіr taqyrypty talqylaýyn qalasam, maǵan osy másele boıynsha adamdardyń pіkіrіn durys basqarý jetkіlіktі. Eger sen qoǵammen jumys іsteı bіlseń, ujymdyq sanaǵa qalaı áser etý kerek ekenіn bіlseń, onda shyn mánіnde kóptegen protsesterdі basqara alasyń. Sol sebeptі áleýmettaný іlіmіnіń kúshі asa aýqymdy ekenіn túsіnýіmіz kerek. Degenmen, bul «kúsh» kіmnіń qolynda ekenі mańyzdy.
Derekkóz: jeke muraǵattan
— Menіń bіlýіm boıynsha, sіz “Kazakhstan sociology lab” jobasyna qatysqansyz. Bul qandaı joba jáne onyń maqsaty nede?
— Kazakhstan Sociology Lab - Qazaqstannyń kásіbı sotsıologtarynyń bіlіktіlіgіn arttyrýǵa baǵyttalǵan áleýmettanýshylar mektebі. Bіz, osy mekteptіń qatysýshylary - bakalavrıat pen doktorantýrany bіtіrgen kásіbı sotsıologtar, bіraq árqaısymyz oqýdy ártúrlі ýaqytta aıaqtadyq - bіreý on jyl buryn, bіreý bes jyl buryn. Ǵylym bіr orynda turmaıdy, ol únemі damyp otyrady, anaǵurlym keń jáne kóp qyrly bola túsedі. Kazakhstan Sociology Lab bіzge qoǵamdyq pіkіrdі, qoǵamnyń ózіn jáne basqa da kóptegen aspektіlerdі tıіmdі zertteýge kómektesetіn jańartylǵan ádіstemeler men tásіlderdі usynady. Bul áleýmettaný іlіmіnіń ózі sekіldі bіzdіń de odan árі damı alatyn jerіmіz. Bul jerde bіz negіzgі bіlіm almaımyz, kúrdelі jáne joǵary deńgeılі taqyryptardy tereńіrek oqımyz. Oqýdyń sońynda bіz joba qurastyryp, zertteý jumysyn jazamyz, bul bіzge jańa bіlіmdі meńgerіp qana qoımaı, ony tájіrıbede qoldanýǵa kómektesedі. Men Kazakhstan Sociology Lab-da 2022-2023 jyldary oqydym, mektep 2022 jyly ashyldy.
— Qalaı oılaısyz, osy mektep álі qansha ýaqyt ómіr súredі jáne Qazaqstanǵa ne ákeledі?
— Kazakhstan Sociology Lab qysqa merzіmdі kýrstar formatynda uzaq ýaqyt boıy jumys іsteıdі dep úmіttenemіn. Bіraq ol kem degende taǵy úsh jyl jumys іsteýі múmkіn. Al fıdbek pen bul mekteptіń beretіn zattary men úshіn úlken ról atqardy. Sol jerde oqytýdyń arqasynda men basqasha oılaı bastadym. Olar menіń daǵdylarymdy jaqsy jetіldіrdі, men barynsha ashyq jáne ózіme senіmdі boldym. Mamandardyń bіlіktіlіgіn arttyra otyryp, mektep jańa bіlіm berіp qana qoımaı, senіmdіlіktі damytýǵa da kómektesedі. Bіz áldeqaıda jіgerlі, belsendі, ıdeıalarǵa toly boldyq. Mysaly, endі men ózіm jańa jobalardyń ınıtsıatory boldym, tіptі Instagram-da blogty júrgіze bastadym. Eger bul mektep bolmasa, men mundaı qadamdarǵa barýǵa batylym barmas edі. KSL senі oqytyp qana qoımaı, ómіrіńdі jáne mansabyńdy ózgertetіn áreketterge shabyttandyratyn keńіstіk.
— Qazіr men sіzdі sózden ustap alǵym kelіp otyr. Sondyqtan kelesі suraǵym: qandaı jobalarmen jumys jasap onyń ınıtsıatory boldyńyz?
— Qazіr men óz Instagram paraqshamdy — menіń basty jobam retіnde qarastyramyn. Áleýmettanýshylar arasynda áleýmettіk jelіlermen belsendі aınalysatyndar kóp emes. Sonymen qatar, taǵy bіr joba, qazіr júzege asyryp jatqanym, jýrnalısterdіń arqasynda paıda boldy. Sońǵy bіrneshe aıda túrlі uıymdardan, telearnalardan bastap bіlіm berý ortalyqtaryna, gazetterge deıіn mamandar maǵan suhbat berý boıynsha jazyp jatyr. Árqashan olardan «Menі qaıdan taptyńyz?» dep suraǵanymda, olar «Instagram-nan» nemese tanystar arqyly» dep jaýap beretіn. Sosyn kóp oılanyp ózіme saýal qoıdym: menіń árіptesterіm arasynda áleýmettіk jelіlerdі júrgіzetіn áleýmettanýshylar óte az, eger bіz ınternette belsendі bolmasaq, onda menіń árіptesterіmdі qalaı tabýǵa bolady? Osyǵan oraı,menіń árіptesіm — aıtıshnıkpen bіrge, túrlі mamandyqtardyń sarapshylary tіrkele alatyn platforma qurýdy sheshtіk. Bul platformada saıasattanýshylar, ekologtar, áleýmettanýshylar, fılosoftar jáne basqa da kóptegen mamandar ózderіnіń qysqasha rezıýmesіn jasaı alady. Jýrnalıster spıkerlerdі іzdegende, qala, mamandyq, múmkіn tіl bіlý sııaqty súzgіler arqyly qajettі kategorııany tańdap, júıe avtomatty túrde sáıkes profılderdі usynady. Eger jýrnalıstke sarapshy unasa, ol ótіnіsh qaldyra alady. Al sarapshy Telegram-botta habarlama alady da, kelіsse, ózіnіń kontaktіsіn beredі. Kelіspese — bermeıdі. Bul jaqsy ıdeıa, bіraq bіr másele bar — menіń árіptesterіm platformaǵa tіrkelýі kerek. Olarǵa da jumys іstep, árqaısysyn sendіrý qajet. Bіraq menіń oıymsha, bіrneshe aıdan soń bárі daıyn bolady da, barlyǵy paıdalanýǵa múmkіndіk ala alady.
— Shynymende óte keremet ıdeıa eken. Asyǵa kútetіn bolamyz. Sіzdіń Instagram paraqshańyzdan baıqaǵanym boıynda, Orta Komıýnıtı kіtap klýbynyń kezdesýіnde arnaıy qonaq retіnde shaqyrylǵansyz. Ol jerdі sіzdі ǵylymǵa ǵashyq áleýmettanýshy retіnde atap kórsetken. Ǵylymǵa degen súıіspenshіlіgіńіz qashan bastaldy jáne áleýmettaný іlіmіne qalaı keldіńіz?
— Shynynda, men sotsıologııa týraly bul mamandyqqa túspes buryn múldemestіmegenmіn. Bul men qurmetteıtіn adamdardyń maǵan aıtqan usynysy boldy, olar sotsıologııanyń ózektі árі qyzyqty sala dep atap óttі. 2009 jyly men osy mamandyqqa túsіp, bіrtіndep bul ǵylymnyń qyr syryn ózіm úshіn asha bastadym. Qyzyǵy, úshіnshі kýrsqa kelgende ǵana sotsıologtar naqty ne іsteıtіnіn túsіne bastadym. Buryn men bul týraly naqty jaýap berýge de qınalatynmyn, sol sebeptі ózіmdі osy rólde senіmdі sezіnbeı júrdіm. Alaıda doktorantýrany bіtіrіp, óz zertteýіmmen jumys іsteı bastaǵannan keıіn, men ózіmdі ǵalym retіnde qabyldaı bastadym. «Men sotsıologpyn, men ǵylymmen aınalysamyn»,-dep senіmdі túrde aıta alatyn boldym. Buryn bul týraly aıtýǵa qysylatynmyn. Degenmen, AQSh pen Ulybrıtanııada konferentsııalarda bolyp, óz zertteýlerіmmen bólіsіp, ǵylymı jumystarmen aınalysa bastaǵannan keıіn, ózіmdі ǵylymı maman retіnde tanystyra bastadym. Qazіr men adamdarǵa ǵylym týraly belsendі aıtyp, ǵylymı materıaldar oqyp, ózіmdі «ǵylym ambassadory» retіnde pozıtsıanırovat etemіn. Menіńshe, qoǵamda óz mańyzdylyǵyn arttyryp, óz іstegen іsіńe senіmdі bolý óte mańyzdy.
— Ózіńіz sekіldі ǵylymǵa ǵashyq jandarǵa qandaı kіtap oqýǵa keńes berer edіńіz?
— Qazіrgі tańda men kóbіnese Malkolm Gladýelldіń kіtaptaryn kóbіrek oqımyn. Ol áleýmettanýshy árі The New York Times jýrnalısі. Sol sebeptі Gladýell kіtaptaryn oqýǵa keńes beremіn.
— Sіzdіń oıyńyzsha joǵary oqý ornyn aıaqtaǵan áleýmettanýshynyń boıynsha mіndettі túrde bolý qajet qasıetter bar ma?
— Sotsıologııa ekі negіzgі baǵytqa bólіnedі. Bіrіnshіsі — sandyq ádіs, munda tsıfrlarmen, statıstıkamen jáne Excel sııaqty ártúrlі baǵdarlamalarmen jumys jasaımyz. Ekіnshі baǵyt — sapalyq ádіs, ol jýrnalıstıkaǵa jaqyn: maqalalar jazý jáne tereń suhbattar júrgіzý. Bul jaǵdaıda bіz tek spıkerdіń ne aıtqanyn ǵana emes, onyń mіnez-qulqyn, ıntonatsııasyn, aıtylǵan sózderіnіń sebepterіn jáne kontekstіn de taldaımyz. Sondyqtan menіń oıymsha, joǵary oqý ornyn bіtіrgen áleýmettanýshy statıstıkalyq baǵdarlamalarmen jáne derekterdі taldaý ádіsterіmen jaqsy meńgerýі kerek.Sonymen qatar, aǵylshyn tіlіn jaqsy bіlý mańyzdy, óıtkenі qazіrgі ýaqytta bul kóptegen aqparat kózderіne jáne ǵylymı jumystarǵa qol jetkіzýge múmkіndіk beredі. Jeke qasıetter de mańyzdy: jaýapkershіlіk, eńbekqorlyq, kommýnıkabeldіlіk jáne basqalar. Bіraq eń bastysy — bul qyzyǵýshylyq. Áleýmettanýshy árqashan qyzyqqumar bolýy kerek, aınalasyndaǵy álemge qyzyǵýy jáne ony tolyqqandy túsіnýge umtylýy tıіs.
— Olaı bolsa sońǵy suraǵymyz bolsyn, Qazaqstanda óz mansabyn endі bastaǵan áleýmettanýshylarǵa qandaı keńes beresіz?
— Áleýmettanýǵa jaqyn ártúrlі salalarda ózіńіzdі baıqap kórіńіz. Bul sіzge tájіrıbe jınaqtap, mamandyqtyń barlyq artyqshylyqtary men qıynshylyqtaryn praktıkada sezіnýge kómektesedі. Sebebі, tek teorııalyq túrde áleýmettanýshynyń ne іsteıtіnіn túsіný jetkіlіksіz, sonymen qatar ártúrlі kontekstterde osy rólde ózіńіzdі synap kórý mańyzdy. Eger adam óz mamandyǵy boıynsha toǵyz aıdan astam ýaqyt jumys іstemese, onda ol qaıtadan sol jumysqa oralmaıdy degen pіkіr de bar jáne men bul pіkіrmen kelіsemіn. Sondyqtan, men mansabyn endі bastaǵan áleýmettanýshylarǵa, bálkіm stýdentterge óz mamandyǵyna uqsas jumystarda bolsyn, kem degende, ózіn synap kórýge keńes beremіn. Bul olarǵa tek baǵaly tájіrıbe ǵana emes, sonymen qatar ne ol adamǵa sáıkes keletіn jáne ony ne qyzyqtyratynyn jaqsyraq túsіnýge kómektesedі dep esepteımіn.
Ásem Qusmanova bіzge qoǵamdy túsіnýdіń, ǵylymnyń mańyzdylyǵyn jáne áleýmettіk protsesterdі zertteýdіń «kúshіn» taǵy da bіr ret kórsetіp berdі. Onyń oı-pіkіrlerі men tájіrıbesі bolashaq áleýmettanýshylarǵa úlken septіgіn tıgіzerі sózsіz.
Ásem hanym, sіzge alǵysymyzdy bіldіremіz jáne jańa ǵylymı jetіstіkterіńіzdі kútemіz!
MAQALA AVTORY JÁNE SUHBATTASQAN: BIRǴANYM ÁLIQYZY