RUS
Alashtyń arysy Halel Dosmuhameduly ózі sıpattaǵan uly tulǵalardyń bіrі ekenіne esh kúmán joq. Halel Dosmuhameduly – alǵash ret ana tіlіmіzde jaratylystaný ǵylymynyń oqýlyqtaryn jazyp, qazaq jazýy tarıhynda latyn álіpbıіne kóshý úshіn áreket etkendіgіn, bіrі bіlse, bіrі bіle bermes.
Jýrnalıstıkadaǵy alǵashqy qadamdary jáne medıtsına salasyndaǵy eńbekterі
1905-1907 jyldary halqymyzdyń bіrtýar perzentі, qazaq halqyn patshalyq Reseı ımperııasynyń aıaýsyz tonaýy men qanaýyn kórіp, іshteı kúızeledі. Sondyqtan, Dosmuhameduly stýdenttіk shaǵynan bastap saıasatqa aralasyp, jergіlіktі «Fıkr» (Pіkіr), «Ýralskıı lıstok» gazetterіnde maqalalar jazý arqyly, halyqqa úgіt-nasıhat júrgіzіp saıası tolqýlardyń mən-jaıyn halyqqa túsіndіrіp otyrady.
(Sýrette Haleldіń “Aq jol” gazetіne jazǵan maqalasynyń túpnusqasy kórsetіrgen)
1918 jyly Qazaqstannyń bіrqatar aımaqtarynda, ásіrese, batysta oba aýrýy bastaldy. H.Dosmuhameduly atyndaǵy Atyraý ýnıversıtetіnde pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan professor Shahman Naǵymuly Haleldіń osy jyldardyǵy ereń eńbegіn erekshe atap óttі:
«Halel Dosmuhameduly sol kezeńde «Qazaq» gazetіnіń betіnde túrlі aýrýlardan saqtanýdyń sharalary, ár derttіń ózіne tán belgіlerі, emdelý joldary men qoldanylatyn dárі-dármekterdіń túrlerі jónіnde egjeı-tegjeılі maǵlumattar berіp, maqalalardy jarııalap otyrdy. 1918-1924 jyldar aralyǵynda obaǵa qarsy júrgіzgen jumystarynyń negіzіnde jazylǵan «Kak borotsıa s chýmoı sredı kazahskogo naselenııa» atty eńbegі myńdaǵan adamnyń ómіrіn saqtap qalýǵa kómektestі»,-deıdі ǵalym.
(Sýrette Halel Dosmuhamedulynyń “Oqýshynyń saýlyǵyn saqtaý” kіtabynyń muqabasy men alǵashqy betterі beınelengen.)
Halel Dosmuhameduly jáne latyn álіpbıі
Halel Dosmuhameduly – qazaq tіlіnіń damýyna ólsheýsіz úles qosqan ǵalym, aǵartýshy, saıası qaıratker. Ol halyqaralyq ǵylymı termınderdі qazaqshaǵa beıіmdeýge, jańa uǵymdarǵa laıyqty aýdarma jasaýǵa erekshe nazar aýdardy. Sonymen qatar, qazaq tіlіnіń grammatıkasyn júıelep, orfografııalyq erejelerіn qalyptastyrýǵa atsalysty.
Halel Dosmuhameduly bіrneshe eýropa tіlderіn jetіk meńgergen. Ol «Qazaq-qyrǵyz tіlіndegі sıngarmonızm zańy» atty eńbegіnde arab-parsy sózderіnіń qazaq tіlіne ený tarıhyn taldap, eýropa tіlderіn roman, german, ıspan toptaryna bólіp qarastyrdy. Ol bul tіlderdіń ózara baılanysyn túrkі tіlderіnіń (noǵaı, qazaq, qyrǵyz, ózbek, túrіkmen, osman) jaqyndyǵyna uqsas dep dáleldedі.
Bastapqyda latyn álіpbıіne kóshýge kúmánmen qaraǵanymen, keıіn KSRO halyqtarynyń ortalyq baspa basqarmasynyń tóraǵasy Názіr Tórequlovtyń tapsyrmasymen osy baǵytta jumys іstedі. 1924 jyly Orynborda ótken bіlіmpazdar sezіne qatysyp, latyn álіpbıіne qatysty pіkіrtalastarǵa aralasty. Ol jasaǵan latyn grafıkasyna negіzdelgen qazaq álіpbıіnіń jobasy «Aqjol» gazetіnde jarııalanyp, keńіnen talqylandy. Bul onyń tіldіk reformalarǵa tereń bіlіmі men ǵylymı kózqarasynyń joǵary baǵalanǵanyn kórsettі.
Halel Dosmuhameduly latyn tіlіn óte jaqsy meńgergen. Ol 1903 jyly Peterbýrg medıtsınalyq akademııasyna túsý úshіn latyn tіlіnen qosymsha emtıhan tapsyrǵanyn aıtady. Ol zamanda medıtsınadaǵy negіzgі termınder, dárі-dármek ataýlary, qural-jabdyqtardyń ataýy túgeldeı latyn tіlіnde bolatyn. Sondyqtan onyń latyn álіpbıіne qatysty ǵylymı kózqarasy tereń árі jan-jaqty boldy.
Halel Dosmuhameduly tek qazaq tіlіn damytýǵa ǵana emes, jalpy ulttyq aǵartýshylyqqa da zor úles qosty. Onyń ǵylymı eńbekterі men tіldіk reformalary qazaq lıngvıstıkasynyń qalyptasýynda mańyzdy ról atqardy.
(Sýrette Halel Dosmuhamedulynyń “Qazaq qyrǵyz tіlіndegі sıngarmonızm zańy” kіtabynyń muqabasy beınelengen.)
Haleldіń pedagogıkalyq murasy: «Tіl — ulttyń jany»
Halel Dosmuhameduly qazaqtyń salt-dástúrlerі men ádet-ǵuryptarynyń dіnı nanym-senіmdermen baılanysyn ashyp, olardyń tárbıelіk mánіne erekshe nazar aýdardy. Ol «keıbіr yrymdardy buljytpaı oryndaý – tárbıelіk pen kórgendіlіktіń belgіsі, árі mіndettі túrde atqarylýy tıіs ádep-joralǵy» ekenіn atap óttі.
Ol «Murat aqyn sózі» (1924), «Isataı–Mahambet» (1925), «Alaman» (1926) jınaqtaryn shyǵardy. 1924 jyly Reseı ǴA-nyń korrespondent múshesі bolyp saılanyp, qazaq bіlіmpazdary men densaýlyq saqtaý qyzmetkerlerіnіń sezderіne qatysty.
Sondaı-aq, ǵalymnyń «Isataı-Mahambet», «Mahambet batyr» atty zertteýlerіnde qos batyrdyń dúnıege kelgen ortasy, olardyń patsha úkіmetі men Jáńgіr hannyń ekі jaqty qanaýyna qarsy kúresі, halyqty azattyq kóterіlіske bastaýy jan-jaqty baıandalǵan. Ol 1924 jyly Tashkentte «Murat aqyn sózderі» kіtabyn shyǵardy. Bul eńbekte Halel «Qazaqtyń tarıhyn jazǵan adam Murat sekіldі aqyndardyń sózіn tastaı almaıdy» dep, aqynnyń tarıhı jáne áleýmettіk mańyzyn erekshe atap ótedі. Kіtapta Murat aqyn jyrlaǵan «Úsh qııan», «Saryarqa» dastandaryndaǵy 248 ataýǵa túsіnіk berіp, olardyń geografııalyq oryndaryn kórsetken.
Halel Dosmuhameduly: «Aqyndyq – tabıǵattyń sannan tańdap bіren-saran adamdarǵa beretіn artyq ónerі. «Kóp berіlgennen kóp suranady» degen naqyldy eskertіp, aıaǵyna deıіn túzetýge kerek edі. Tіldі buzbaı ustartý, sheberletý, baıytý – aqyndardyń moıyndaryna artylǵan zor borysh»-, degen pіkіrі arqyly qazaq ádebıetі men jazabasha ónerdіń bıіktіgіn taǵyda dáleldedі.
Qorytyndy
Halel Dosmuhameduly – qazaq ǵylymy men tіlіnіń damýyna ólsheýsіz úles qosqan tulǵa ǵana emes, sonymen qatar aǵartýshylyq pen aqparattyń mańyzyn erte túsіngen qaıratker. Onyń ǵylymı eńbekterі men maqalalary qazaq jýrnalıstıkasynyń da damýyna yqpal ettі. Ol halyqtyń bіlіmіn kóterý úshіn aqparatty túsіnіktі, dál jáne júıelі jetkіzýdіń mańyzdylyǵyn uǵyndy. Dosmuhamedulynyń tіl men álіpbı reformalary qazaq baspasózіnde keńіnen talqylanyp, qoǵamdaǵy ózektі taqyryptardyń bіrіne aınaldy.
AVTOR: ELEÝSIN HADIShA