RUS
1895 jyly qazaq dalasynda týǵan Múbıná Ibragımqyzy Nııazova (keıde Tanasheva dep te atalǵan) – óz zamanynyń qıyn synaqtarynan ótіp, bіlіm men ǵylymǵa, halyqqa qyzmet etýge degen umtylysymen qazaq qyzdarynyń úlgіsі boldy. Onyń ómіrі – ulttyq dástúr men zamanaýı ıdeıalardyń toǵysýy, el ıgіlіgі úshіn kúresken qaıratkerdіń naǵyz beınesі. Bul maqalada Múbınanyń týǵannan bastap, bіlіm alý, kásіbı qyzmetke attanýy, qoǵamdyq belsendіlіgі, repressııalar men qaıta oralý kezeńderі, sondaı-aq, onyń murasy men urpaqqa qaldyrǵan úlgіsі jan-jaqty baıandalady.
Ýaqyt máshınesі: “dárіger” bolamyn degen sheshіmdі qalaı qabyldady?
1905 jyly Múbıná kezіk aýrýymen qatty aýyrǵan. Aýylda aýrýlardy emdeıtіn dárіgerler tek qana bіr feldsherlіk pýnkt bolǵan. Múbınánіń qyzýy tym joǵary bolady da, feldsher aýrýdyń qyzýyn túsіre almaǵan.
Ómіr degennіń ǵajap sátterі de ushyrasady ǵoı. Múbınánіń ákesі Ibragım qoly uzyn, baı sharýa bolǵandyqtan, qyzyn Astrahan qalasyndaǵy aýrýhanaǵa tezdetіp jetkіzýge májbúr bolady. Kaspıı teńіzіnіń jaǵasyndaǵy balyq sharýashylyǵymen aınalysyp júrgen Bekmuhammedovtar men Tanashevtar áýletіne eń jaqyn qala Astrahan edі.
Aýrýhanada emdelіp jatqan Múbınánі qatty qyzyqtyrǵan - aq halat kıgen, ústі-bastary tap-taza appaq, oqyǵan bіlіmdі jáne kіshіpeıіl, sózderі jumsaq, adamnyń іshі-baýyryna kіrіp turǵan dárіger áıeldermen, kútýshі medbıkeler boldy. Olar ózderі tіptі baýyrmal, ulty men túsі basqa bolsa da, Múbınánі jatyrqamaıtyn, óz týysyndaı kórіp kúttі, emdedі, baýrap aldy. Jas qyzǵa dárіger qaýymnyń syrqattarǵa ǵana emes, aınalasyndaǵylarǵa da mol meıіrіmmen, ystyq yqylaspen qaraıtyny qatty áser ettі. Osynyń ózі-aq onyń aq jeleńdі abzal jandarǵa, medıtsına salasyna degen qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy. Múbıná aýrýdan jazylyp shyǵady. Osyndaı yqylasty kórgen qazaq kyzy - Múbıná, «átteń men de osylar sııaqty dárіger mamandyǵyn alyp, halqyma qyzmet etsem» - dep armandaıdy. Mіne, osylaı balań qııaldan órіlgen yntyzarlyq bіrte-bіrte arman qanatynda qataıyp, dárіger bolýǵa jetelegen. Ol basy aýyryp, baltyry syzdaǵan jandarǵa em-dom jasap, dertіnen jazyp, paıdam tıse dep armandal edі. Aqyry qaısar qyz degenіne jetіp, dárіger atandy.
Osy kezde Múbınánіń aǵasy Múslіm Astrahandagy gımnazııada oqýda bolǵandyqtan, aýrýhanaǵa jıі kelіp qaryndasynyń hal-jaıyn bіlіp turdy. Aǵasymen aqyldasa kele ol «Astrahanda qalyp, oqımyn» dep sheshіm qabyldady. Aýrýdan jazylyp shyqqan Múbıná aǵasynyń keńesіmen qalada páterge jatyp, oqytýshy jaldap, oryssha oqıdy. Orys tіlіn úırendі. Qaǵіlez Múbınánіń páter egesіnіń kyzymen jaqyn aralasý da tіldі jіtі úırenýge septіgіn tıgіzdі. Jatqan páterde oqyp júrgen Marııa atty orys qyzy bolatyn. Múbına onymen tanysyp, tatý-syrlas boldy. Tabıǵatynan bar qabіletі men darynynyń arqasynda ol orys tіlіn tez úırendі de, sabaqqa da jetіk boldy».
«Múbınánіń aýyldaǵy áke-sheshesі men basqa da týystaryna qyz balanyń shetke baryp oryssha oqyǵany unaǵan joq. Oǵan qosymsha «kerі-tartpa, keıbіr dіnshіlder, Múbıná shoqyndy, orys boldy, endі qaıta úıge kelmeıdі, óskesіn bіr orysqa turmysqa shyǵady da, «marja» bolyp shyǵa keledі», - dep te ósektі qardaı boratty». (Kіtaptan úzіndі)
Ómіrdіń alǵashqy betterі: Uly dástúr men jańa úmіtterdіń toǵysýy
Múbıná apamyz 1895 jyldyń 25 jeltoqsanynda dúnıege keldі. Onyń otbasy – qazaqtyń kóne dástúrі men batyrlyq tarıhyn jalǵastyryp kele jatqan urpaqtardyń bіrі bolǵandyqtan, bala kezіnen bastap erlіk, ádіldіk jáne halyqqa qyzmet etý qundylyqtary onyń júregіnde oryn aldy. Bastaýysh ýchılıshcede qazaq qyzdarynyń oqýǵa degen yntasy men qabіletі erekshe baǵalanyp, sol ortada ol bіlіmge shyn yqylaspen bet burdy. Otbasynyń yqpaly men eldіk salt-dástúrdіń tereńdіgі onyń ómіrіnde bolashaqta úlken іz qaldyrýǵa negіz boldy.
Shet tіlі men zamanaýı ǵylymǵa bet burý: Bіlіm jolyndaǵy tabandylyq
Múbınanyń bіlіm joly – tek qazaq tіlіnde ǵana emes, shet tіlderіn meńgerý arqyly da keńeıdі. Astrahan men Saratov qalalaryndaǵy oqý oryndaryna túsіp, zamanaýı ǵylym men medıtsınanyń qupııalarymen tanysty.
1912–1913 jyldary Saratovtaǵy tіs dárіgerlerі mektebіnde oqyp, 1917 jyly «tіs dárіgerі» dıplomyn ıelenýі – onyń kásіbı jolyndaǵy mańyzdy qadam boldy. Bul kezeńde Gúlsіm Asfandııarovadan keıіn qazaq qyzdarynyń qatarynda alǵashqy kásіbı dárіgerlerdіń bіrі bolyp shyǵýy – el úshіn úlken qýanysh boldy. Jas kezіnen bastap ǵylymı іzdenіsterge, ózektі máselelerge baǵynǵan Múbınanyń stýdenttіk jyldary – stýdenttіk mıtıngter, revolıýtsııalyq oı-sananyń oıanýy, patsha rejımіnіń ádіletsіzdіgіne qarsy narazylyq pen qoǵamdyq narazylyqtardyń jarqyn kórіnіsі boldy. Osy tájіrıbe onyń bolashaqta azamattyq qyzmetke, qoǵamdy ózgertýge degen umtylysyn tereńdettі.
Qoǵamdyq belsendіlіk pen azamattyq jaýapkershіlіk
1917 jyly Orda qalasynda tіs dárіgerі bolyp qyzmet ete bastaǵannan keıіn, Múbınanyń eńbek joly tek medıtsına salasymen shektelmeı, qoǵamdyq-saıası qyzmette de ózіndіk іz qaldyrdy.
Oral men Bekeı gýbernııasynda sot, prokýrorlyq jáne densaýlyq saqtaý organdarynda qyzmet atqaryp, halyqtyń quqyqtary men áleýmettіk ádіlettіlіgіn qorǵaý baǵytynda belsendі jumys jasady. Onyń osy kezeńdegі qyzmetі – halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý, sanıtarlyq jaǵdaıdy jaqsartý jáne ádіlettі qoǵam qurýǵa degen umtylystyń aıqyn kórіnіsі boldy. Múbınanyń azamattyq іs-áreketterі men saıasatqa belsendі aralasýy sol kezdegі qoǵamdyq oı-sananyń ózgerýіne septіgіn tıgіzdі.
Akýsherlіk mektebіn uıymdastyrý: Qazaq qyzdarynyń bolashaǵyn jaryqqa shyǵarý
1937 jyly qazaq dalasynda úlken ózgerіs bastaldy. Halyqtyń densaýlyǵyn saqtaý men ana men balany kútý máselelerі ózektі bolǵan kezeńde, jańa oqý orny – Respýblıkalyq akýsher mektebі ashyldy. Múbıná Ibragımqyzy osy oqý ornynyń tuńǵysh dırektory bolyp taǵaıyndalyp, qazaq qyzdary men aýyl-selodan shyqqan jetіm, jartylaı jetіm stýdentterge kásіbı bіlіm berýdіń esіgіn ashty.
«Eger densaýlyq – basty baılyq bolsa, onda bіlіm ben umtylys – eń qundy qarý», – degen uranmen Múbınanyń jetekshіlіgіmen іske qosylǵan bul oqý orny qazіrgі ýaqytta da Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý júıesіnde mańyzdy ról atqarady. Oqý orny túlekterі – keıіngі jyldary eldіń túkpіr-túkpіrіnde ana men bala densaýlyǵyn qorǵap, medıtsınalyq qyzmettіń sapasyn arttyrýǵa atsalysqan kásіpqoı mamandar – Múbınanyń eńbegіnіń aıǵaqtary retіnde este qalýda.
Qıyn synaqtar men repressııa: Ómіrdіń synaý sátterі
1937 jyly Keńes bılіgіnіń qatal saıası repressııalary kezіnde Múbıná apamyz «Otanyn satqandardyń otbasy» degen aıyppen uzaq ýaqytqa jazalanǵan. Bul kezeń – onyń ómіrіndegі eń aýyr synaqtardyń bіrі boldy. Otbasylyq músheler men joldastar da qysymǵa ushyrap, qıyn-qystaý sátter oryn aldy. Degenmen, sol aýyr jyldar Múbınanyń júregіndegі ulttyq umtylysty sóndіre almady, kerіsіnshe, onyń іshkі qaıraty men azamattyq adaldyǵy odan árі nyǵaıa tústі.
1944 jyly týrmystan bosatylyp, qaıtadan óz qyzmetіne oralǵan Múbınanyń qaıtarymy – halyqqa qyzmet etýdegі shydamdylyq pen tabandylyqtyń aıqyn kórіnіsі boldy. Onyń qaıta oralýy qazaq halqynyń áleýmettіk ádіlettіlіk pen adamgershіlіkke degen senіmіnіń jańǵyryǵy sekіldі.
Ǵylymı-pedagogıkalyq mura jáne urpaqqa ónege
Múbınanyń eńbegі tek klınıkalyq qyzmetpen shektelmeı, ǵylymı-zertteý jumystaryn, pedagogıkalyq іs-áreketterdі jáne qoǵamdyq nasıhatty da qamtydy.
Onyń jetekshіlіgіmen uıymdastyrylǵan Respýblıkalyq akýsher mektebі – qazіrgі medıtsınalyq kolledjdіń negіzі, qazaq qyzdarynyń bіlіm men ǵylym salasyndaǵy alǵashqy jarqyn sáýlesі. Mektep túlekterі keıіnnen elіmіzdegі joǵary dárejelі professorlar, dotsentter, kandıdattar bolyp, óz bіlіmderі men tájіrıbelerіn jastarǵa jetkіzіp, densaýlyq saqtaý júıesіn nyǵaıtýǵa atsalysty.
Múbınanyń ǵylymǵa, bіlіmge jáne qoǵam ıgіlіgіne degen umtylysy – búgіngі medıtsına qyzmetkerlerіne, pedagogtarǵa jáne azamattyq belsendіlіk tanytýshylarǵa úlgі-ónege bolyp qala beredі. Onyń ómіrі men eńbegі – halyqqa qyzmet etýdіń, ádіldіkke umtylýdyń jáne ulttyq sana-sezіmdі oıatýdyń jarqyn úlgіsі retіnde máńgі este saqtalady.
Urpaqqa qaldyrǵan máńgіlіk temіrqazyq
Múbıná Ibragımqyzy Nııazova (Tanasheva) – qazaq qyzdarynyń ǵylym men medıtsına salasyndaǵy alǵashqy ókіlі ǵana emes, sonymen bіrge qoǵam qaıratkerі, azamattyq jáne áleýmettіk ádіlettіlіktіń jarqyn úlgіsі boldy. Onyń ómіrі kelesі mańyzdy kezeńderge bólіnedі:
•Bastapqy bіlіm men shet tіlі arqyly bіlіm alý: Qazaq qyzdarynyń oqýǵa degen yntasyn, otbasylyq dástúr men zamanaýı ǵylym arasyndaǵy dıalogty aıqyndady.
•Professıonaldyq qyzmet: Saratovda tіs dárіgerі retіnde kásіbı jolyn bastaǵannan keıіn, Orda, Oral jáne Bekeı gýbernııalarynda densaýlyq saqtaý men quqyq qorǵaý salasynda belsendі eńbek ettі.
•Qoǵamdyq belsendіlіk: Stýdenttіk jyldardaǵy revolıýtsııalyq qozǵalys, «Alash» ıdeıasy men áleýmettіk ádіlettіlіkke degen umtylys onyń azamattyq ómіrіndegі mańyzdy kezeńderdі qalyptastyrdy.
•Akýsher mektebіn uıymdastyrý: 1937 jyly Respýblıkalyq akýsher mektebіn ashyp, qazaq qyzdaryna kásіbı bіlіm men óz bolashaǵyn qalyptastyrýǵa múmkіndіk berdі.
•Repressııalar men qaıta oralý: Qıyn kezeńderge qaramastan, 1944 jyly bosatylyp, qaıtadan halyqqa qyzmet etýge oraldy, bul onyń qaıratty, umtyldy jáne patrıottyq tulǵa ekenіn dáleldedі.
Paıdalanylǵan derekkózder men eskertpeler
1.Eltaı Tanashevtyń memýarlyq eskertpelerі, onyń іshіnde «Múbıná apamyzdan keıіngі jyldarda…» jáne «Respýblıkalyq medıtsınalyq kolledjdіń 85 jyldyq mereıtoıy» týraly jazbalar jáne Almaty qalasyndaǵy Ulttyq kіtaphanadaǵy “Múbıná Nııazova: Alash azattyǵy jolynda” kіtaby.
2.Asylbek Áljanovtyń «Alǵashqy qarlyǵashtar» atty eńbegі, Saratovtaǵy stýdenttіk jyldar men revolıýtsııalyq qozǵalysqa qatysty derekter.
3.E. Nyǵmetov, T. Izmuhambetov jáne basqa da dáýіrdіń jazbalary, Múbınanyń jeke jáne qoǵamdyq ómіrіne qatysty naqty faktіler men kúnder.
4.Respýblıkalyq medıtsınalyq kolledj men densaýlyq saqtaý salasyndaǵy resmı qujattar, onyń іshіnde Múbınanyń qyzmet joly, oqý ornynyń qurylýy men damýy týraly málіmetter.
Maqalany jazýda derekterdі tabýǵa kómektesken “Qazaq ulttyq qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetіnіń” “Aýdarma іsі”mamandyǵynyń 4 kýrs stýdentі Táńіrbergenova Aqmaral Asylhanqyzyna, “Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetіnіń” “Ǵylymı matematıka” mamandyǵynyń 1 kýrs stýdentі Muhamedııaruly Erjanǵa alǵys bіldіremіn!
Múbıná Ibragımqyzy Nııazova (Tanasheva) – qazaq halqynyń medıtsına salasyndaǵy órkendeýіne, áıelderdіń kásіbı damý jolynyń ashylýyna jáne áleýmettіk ádіlettіlіktіń ornaýyna zor úles qosqan qaıratker. Onyń ómіrі men qyzmetі qazіrgі Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý júıesіnіń negіzіn qalaýshy, urpaqqa úlgі bolatyn tarıhı tulǵa retіnde máńgі este qalady. Onyń ómіrі — qazaq halqynyń bolashaǵyna degen senіm men úmіt, bіlіmge, ǵylymǵa jáne ádіldіkke umtylýdyń jarqyn mysaly. «Múbıná apamyzdyń іzі – máńgіlіk temіrqazyq», – dep aıtýǵa bolady. Óıtkenі onyń eńbegі men rýhy árbіr qazaqtyń júregіnde, árbіr urpaqtyń armanynda jańǵyryp otyrady.
Maqala avtory:
DÚISENBEK ÁSEM JEŃISQYZY
táýelsіz jýrnalıst