RUS
Qytaı kapıtaly qazaqstandyq aýyl sharýashylyǵy, logıstıka, qaıta óńdeý jáne kólіk salalaryna júıelі túrde enіp keledі. Infraqurylymdyq jobalardan bastap, óńdelgen ónіm eksporttaýǵa baǵyttalǵan óndіrіsterge deıіngі árіptestіk bul serіktestіktіń tek shıkіzatqa negіzdelmeıtіnіn kórsetedі. Sonymen bіrge mádenı yqpal men gýmanıtarlyq baılanystar da arta túsýde.
Bul taqyrypty tereńіrek túsіný úshіn bіz ekі túrlі deńgeıdegі sarapshynyń pіkіrіne júgіndіk. Saıasattanýshy, halyqaralyq qatynastar salasynda kóp jyl eńbek etіp kele jatqan Aıdar Amrebaev Qazaqstannyń ustanymyn іshkі perspektıvamen qarastyrsa, halyqaralyq saıasat pen Ortalyq Azııadaǵy geosaıası protsesterge mamandanǵan zertteýshі, Karnegı Eýrazııa ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkerі Temýr Ýmarov bul taqyrypqa aımaqtyq jáne syrtqy faktorlar turǵysynan qaraıdy. Ekeýіnіń de kózqarasy ózara qaıshy emes, kerіsіnshe bіr-bіrіn tolyqtyryp, qazіrgі ahýaldy keńіnen túsіnýge múmkіndіk beredі. Aldymen, Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy ekonomıkalyq serіktestіktіń negіzі men sıpatyna toqtalaıyq.
Amrebaevtyń aıtýynsha, Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy jobalardyń basym bólіgі syrttan tańylǵan emes, kerіsіnshe ózіmіz bastama kótergen baǵyttar.
“Men osy taqyrypqa arnalǵan kóptegen halyqaralyq konferentsııalarǵa qatysyp júrmіn. Solardyń aıasynda Qytaı Qazaqstan tarapynan usynylǵan jobalarǵa ınvestıtsııa salyp otyr dep naqty aıta alamyn. Bul tek qytaılyq múddege ǵana baǵyttalǵan jobalar emes. Olardyń negіzі bіzdіń úkіmet pen ekonomıster daıyndaǵan bastamalardan týyndaıdy. Mysaly, memleket basshysy óńdeý salasyn damytý týraly bastama kóterdі, al Qytaı ony qoldady. Batys Qazaqstannan Batys Qytaıǵa baratyn gaz jáne kólіk marshrýttaryn ártaraptandyrý da osynyń bіr mysaly. Mundaı ózara іs-qımyl bіzge munaı eksporty boıynsha da balama baǵyttar qalyptastyrýǵa múmkіndіk beredі” - deıdі Aıdar Amrebaev.
Sarapshy munymen shektelmeı, naqty mysaldardy da alǵa tartady. Túrkіstandaǵy “Golden Camel” zaýyty túıe sútіnen qurǵaq untaq óndіredі, bul ónіm Qytaı naryǵyna eksporttalady. Soltústіk Qazaqstan men Pavlodar oblystary shekarasynda ornalasqan “Taıynsha-Maı” kompanııasy raps maıyn shyǵarady. Bul kompanııa jergіlіktі fermerlermen serіktesіp, shıkіzatty іshkі naryqta óńdeıdі. Al Shymkenttegі munaı óńdeý zaýyty daıyn ónіm, ıaǵnı joǵary sapaly benzın shyǵaryp, ony eksporttaıtyn bіregeı joba. Amrebaevtyń aıtýynsha, munyń bárі qosymsha quny joǵary ónіm óndіrý arqyly Qazaqstannyń іshkі áleýetіn arttyrýǵa baǵyttalǵan mysaldar.
Ekonomıkalyq baılanystar qanshalyqty tıіmdі bolsa da, sarapshylar ony bіrjaqty qabyldamaýǵa shaqyrady. Temýr Ýmarov Qytaımen ekonomıkalyq baılanystardy Qazaqstannyń syrtqy saıasatyn ártaraptandyrý turǵysynan oń baǵalaıdy. Alaıda, belgіlі bіr salada Qytaıdyń úlesі artyp, ol monopolııalyq sıpatqa ıe bola bastasa bul tepe-teńdіktіń buzylýyna alyp kelýі múmkіn ekenіn atap óttі.
“Qytaıdyń úlesіnіń ósýі bul, árıne, jaǵymdy úrdіs. Bіraq eger Qytaı keı salalarda basymdyqqa ıe bolyp, jalǵyz eksporttaýshy nemese ımporttaýshy rólіne ótse, bul qaýіp tóndіrýі múmkіn. Qazіrgі tańda ondaı jaǵdaı baıqalmaıdy, bárі qalypty deńgeıde. Bіraq bolashaqta osy tepe-teńdіktі ustaný óte mańyzdy. Jalpy alǵanda, kez kelgen el úshіn kez kelgen serіkteske shamadan tys táýeldіlіk qaýіptі. Eger sіz qandaı da bіr elge tym baılanǵan serіkteske aınalsańyz, bul ekonomıkalyq táýeldіlіktіń bіrtіndep saıası táýeldіlіkke aınalýyna alyp keledі. Sondyqtan basty suraq Qytaımen qarym-qatynasta emes, Qazaqstan óz іshіnde túrlі eldermen saýda jáne ekonomıkalyq árіptestіktі qalaı úılestіrіp otyr? Erejeler men zańdardyń oryndalýy qandaı deńgeıde? Syrtqy oıynshylarǵa sol erejelerdі buzýǵa ruqsat berіlіp otyr ma, joq pa? Negіzgі másele osynda. Qysqasha aıtqanda, basty qaýіp syrttan emes, іshten týyndaıdy” - deıdі Ýmarov.
Aıdar bul pіkіrdі tolyqtyryp, Qazaqstannyń kópvektorly saıasatyn ustaný arqyly Qytaı yqpalyn teńestіrіp otyrǵanyn atap ótedі.
“Bіz tek Qytaıǵa arqa súıemeımіz. Qytaı yqpalyn teńgerý úshіn bіz AQSh-pen, Eýropamen, Reseımen qarym-qatynasymyzdy qatar damytyp otyrmyz. IAǵnı syrtqy saıasatymyzda bіr baǵytqa táýeldіlіk joq. Bul kópvektorly saıasattyń basty prıntsıpі” - deıdі sarapshy.
Ekonomıkalyq jáne saıası tepe-teńdіktі saqtaý jolynda nazardan tys qalmaýy tıіs mańyzdy taqyryptardyń bіrі transshekaralyq ekologııalyq máseleler. Aıdardyń aıtýynsha, strategııalyq serіktestіk tek ekonomıkamen shektelmeýі kerek. Ol Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynasta jıі nazardan tys qalatyn, bіraq mańyzy zor másele sý resýrstary ekenіn erekshe atap ótedі.
“Menіń oıymsha, dıplomatııada árqashan sezіmtal taqyryptar bolady. Qytaımen shekaramyz tolyq sheshіlgenі jaqsy, bіraq transshekaralyq ózender máselesі eń ózektі árі sezіmtal taqyryptardyń bіrі. Bіz bul baǵytta álі tolyqqandy konventsııaǵa qol qoıǵan joqpyz. Qazіr kelіssózder júrіp jatyr, arnaıy komıssııa jumys іsteıdі. Jaqynda men Shanhaıda boldym, sol jerde Týntszı ýnıversıtetіnіń gıdrologtarymen kezdestіm. Olar Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy ortaq ózender boıynsha bіrlesken ǵylymı zertteý júrgіzýge qyzyǵýshylyq bіldіrіp otyr. Bul óte jaqsy. Ortaq ekspedıtsııalar, naqty zertteýler arqyly bіz sýdyń jaı-kúıіne obektıvtі baǵa bere alamyz. Sebebі sý bolashaqtaǵy negіzgі problemalardyń bіrі. Eger sіz Qytaıdyń Sıntszıan nemese Gansý óńіrlerіne barsańyz, onda jer asty sý arnalary, tamshylatyp sýarý júıelerі, sýdy únemdeýdіń aldyńǵy qatarly tehnologııalary qoldanylyp jatqanyn kóresіz. Olar bul máselenі jańadan qolǵa alǵan joq, burynnan sheshіp kele jatyr” - deıdі Amrebaev.
Qarym-qatynas tek sý jáne shıkіzatpen ǵana shektelmeıtіnі belgіlі. Aıdardyń aıtýynsha, tehnologııa men tsıfrlyq táýelsіzdіk te búgіngі tańda mańyzdy taqyryptardyń bіrіne aınaldy.
«Qazіr bіz Huawei, Alibaba sııaqty kompanııalarmen serіktestіk ornatýdamyz. DeepSeek platformasy da qoldanysta júr. Bul tehnologııalyq progreske іlesýdіń bіr joly. Bіraq munyń barlyǵy tsıfrlyq táýelsіzdіk máselesіn kún tártіbіnen túsіrmeıdі. Bіz ózіmіzdіń derekterіmіzdіń qandaı ınfraqurylymda saqtalatynyn, qaıda óńdeletіnіn naqty túsіnіp otyrýymyz kerek. Bul tek tehnıka emes, bul ulttyq qaýіpsіzdіk» - deıdі sarapshy.
Saıası jáne ekonomıkalyq árіptestіkten bólek, Qytaı sońǵy jyldary mádenıet, bіlіm berý jáne aqparattyq baılanys arqyly “jumsaq kúsh” quraldaryn belsendі túrde qoldana bastady. Bul tek memleketaralyq deńgeıde emes, qoǵammen tіkeleı qatynas ornatýǵa baǵyttalǵan strategııa. Qazaqstanda bes Konfýtsıı ınstıtýty jumys іsteıdі, qytaı tіlі oqytylatyn mektepterdіń sany artyp keledі. Sonymen qatar, bіrqatar ýnıversıtetterde Qytaımen bіrlesken bіlіm berý baǵdarlamalary ashylyp, stýdentterge Qytaıda bіlіm alý múmkіndіkterі usynylyp otyr. Alaıda bul bastamalarǵa qaramastan, qoǵamdaǵy qabyldaý álі de kúrdelі. Central Asia Barometer 2022–2023 jyldary júrgіzgen áleýmettіk zertteý nátıjelerіne sáıkes, Qazaqstan halqynyń 70,5 paıyzy Qytaıǵa terіs nemese jaǵymsyz kózqarasta ekenіn bіldіrgen. Bul Ortalyq Azııa óńіrіndegі eń joǵary terіs qabyldaý kórsetkіshі. Keıbіr sarapshylar bul jaǵdaıdy Qytaıdyń aqparattyq saıasatynyń jabyqtyǵymen, ózara dıalogtyń formaldy sıpatymen jáne tarıhı túrde qalyptasqan senіmsіzdіkpen baılanystyrady. Sonymen qatar,TALAP zertteý ortalyǵynyń málіmetіnshe, qazaqstandyqtardyń Qytaıǵa jalpy kózqarasy «beıtaraptan joǵary, oń baǵytqa jaqyn». Alaıda, mádenı jáne bіlіm berý salalarynda QHR-ǵa qatysty qabyldaý edáýіr jaǵymsyz sıpatta.
Kollaj avtory: Amına Adıljan
Qoǵamdyq qabyldaý taqyrybyna kelgende, Aıdar Amrebaev Qytaı týraly qalyptasqan kózqarastyń tarıhı tamyry bar ekenіn aıtady.
“Keńestіk kezeńde Qytaı agressıvtі, qaýіptі el retіnde sıpattaldy. Bul obraz álі kúnge deıіn sanada saqtalyp otyr. Qazіr aqparattyq soǵys kúsheıіp ketken dáýіrde keıbіr tehnologııalar Qytaıǵa qarsy jaǵymsyz pіkіr týdyrý úshіn qoldanylady. Bul rette naqty derektermen jumys іsteıtіn sarapshy bolýymyz kerek. Qorqynyshpen emes, bіlіmmen áreket etýіmіz qajet. Qytaı sý sııaqty. Ol ómіr kózі de bola alady, qaýіp kózі de bola alady. Másele sen ony qalaı paıdalanasyń”, - deıdі Aıdar Amrebaev.
Kollaj avtory: Amına Adıljan
Temýr Ýmarovta osy oıdy qoldap, Qazaqstanda Qytaıdy іshіnen túsіne alatyn adam az ekenіn alǵa tartady.
“Qoǵamda Qytaı týraly naqty túsіnіk álі de qalyptasqan joq sııaqty. Qytaıdy tanymaı turyp, oǵan baǵa berý strategııalyq qate. Qytaıdy іshkі jaǵynan túsіnetіn mamandar kóbeıse, qoǵam syrtqy yqpaldarǵa ımmýnıtet qalyptastyrady. Bul qaýіp emes, múmkіndіk” - dep qorytyndylaıdy Ýmarov.
Sarapshylardyń pіkіrіne súıensek, Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy baılanys pragmatıkalyq, ózara tıіmdі serіktestіkke negіzdelgen. Qytaı naqty usynyspen keledі. Qazaqstan da іshkі turaqtylyǵyn, zań ústemdіgіn jáne teń árіptestіk qaǵıdalaryn saqtaı otyryp, bul baılanystan uzaq merzіmdі paıda kóre alady. Tek syrtqy saıası tepe-teńdіk emes, іshkі ınstıtýtsıonaldyq tártіp te myqty bolýy tıіs. Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynas bul tek ekonomıkalyq emes, strategııalyq baılanys. Ekі eldіń ózara serіktestіgі uzaq merzіmde tıіmdі bolýy úshіn, senіm men ashyqtyqqa negіzdelýі kerek.
Maqala avtory: Amına Adıljan Ýlanqyzy