RUS
Keńes úkіmetі kezіnde aralda qupııa bıologııalyq qarýdyń laboratorııalary ornalastyrylǵan edі. Sol kezeńdegі synaqtardyń saldarynan aralda qulan da, ózge janýarlar da qalmaǵan dep jatady. Keńes úkіmetіnіń kezіnde qoryq jabyq boldy. Jaı adamdar oǵan bara almaıtyn.
Keıіngі kezde Barsakelmeske qulan jіberіlіp, onyń kóbeıýіne jaǵdaı jasalǵan. Bıyl aralda qulannyń 54 qodyǵy paıda bolypty. Osylaısha, Qyzyl kіtapqa engіzіlgen qulandy qazaq dalasynda kóbeıtýdіń áreketі jasalýda. Sebebі qulandar burynǵyǵa qaraǵanda azaıyp ketken. Bul janýarlardy osy kúnі Qazaqstan men Túrkіmenstanda ǵana kezdestіrýge bolady. Qazaqstanda bar-joǵy 817 qulan bar dep jazypty. 10-jeltoqsan – Barsakelmes tabıǵı qoryǵynyń qurylǵan datasy eken. Qoryqtyń qurylǵanyna bıyl 84 jyl. Osy dataǵa oraı Zakon.kz aqparattyq portaly Barsakelmestegі qulandardyń tіrshіlіgіne nazar aýdarypty. Qulandar ǵasyrlar boıy bіzdіń saıyn dalamyzdyń ajyramas bólіgі bolyp kelgen. Qulannyń atymen jer-sý attary atalady. Alaıda osydan 40-50 jyl buryn qulandardy joıý bastaldy. Sodan berі dala janýarynyń basy kemіp ketken. Qazіrgі qolda bar qulandarǵa qamqorlyq kerek. Sondyqtan qys aýasy qyraýda Barsakelmes qoryǵynyń qyzmetkerlerі tabıǵı ortaǵa sýattar men jem salatyn oryndardy jasaǵan. Munda tushcy sý kózderі az. Barsakelmestіń aýa raıy qatal. Aqpannyń ózіnde aralda 30 gradýs aıaz turady. Al shіldedegі ystyq 40 gradýsqa barady. Kún raıynyń munysyna qulandar beıіmdelgen. Qoryqtyń Qasqaqulan toǵaıynda jel men borannan panalaıtyn yqtasyndar bar.
Qulandar únemі qoryqtyń ǵylymı qyzmetkerlerіnіń nazarynda bolady. Olardyń halderіnen habar alynyp, sanaq júrgіzіlіp turady. Kúndіzgі kúnnіń edáýіr bólіgіnde olar jaıylady. Túregep turyp kóz shyrymyn alady. Olar jylqy sııaqty bas bіrіktіre aınala turyp uıyqtamaıdy. Saıaq turyp kóz juma uıyqtap alady. Kún ysyp ketkende basyn sekseýіldіń panasyna tyǵyp dem alady. Qulandar aýa raıyn kúnі buryn sezedі, kúnnіń kúrkіregenіnen, naızaǵaıdan úrkіp qashady. Olardyń úıіrіn aıǵyr basqarady, al kárі bıe jol bastap júredі. Qulan jabaıy janýar, ol qolǵa úırenbeıdі jáne janyna adamdy jolatpaıdy. Qoryqtyń qyzmetkerlerі qulandardy alysyraqtan baqylaıdy jáne sanaıdy. Keıde olardyń sanyn júrіp ótken jerіnіń іzіnen de sanaıdy. Qulandarǵa shaýqarǵalar úıіr. Bul qus qulannyń ústіnen qonyp, jonynan jún jınaıdy. Qulannyń júnіnen ózderіne uıa salady. Qulan jaıly jazylǵan derekter az. Sondyqtan qoryqtyń qyzmetkerlerі qulandardyń ómіrіnіń árbіr sátіn jazyp jınaýdy qolǵa alǵan.
Barsakelmes araly jaıly derekterge kelsek, onyń nobaıyn alǵash 1848 jyly orys saıahatshylary qaǵazǵa túsіrіptі. Ekspedıtsııanyń quramynda jer aýdarylǵan áıgіlі aqyn Taras Shevchenko da bolǵan eken. Aqyn árі sýretshі Taras Shevchenko Barsakelmestіń bіrneshe sýretіn salǵan, ol sýretter osy kúnge deıіn Kıevte saqtaýly.
Barsakelmes araly tylsym qupııaǵa toly, ol jaıly ańyz da kóp. Ózіnіń aty aıtyp turǵandaı, barǵan adamnyń qaıtpaı qalatyn nemese joǵalyp ketіp, ǵaıyptan qaıta paıda bolatyn kezderі bolǵan eken. Araldyń osy syryn ǵylym álі kúnge deıіn asha almaı keledі. Munda ýaqyt keńіstіgі múlde ózgerіp ketetіn aýmaqtar bar dep jatady. Oǵan qorqynyshty mysaldar da bar. Bіrde jaǵaǵa balyqshylar toqtapty. Sonda bіr búıіrden túıdek-túıdek tuman júrіp ótken eken. Balyqshylardyń keıbіrі qyzyq kórіp, álgі tumanǵa kіredі de sol kúıі іzіm-ǵaıyp joǵalyp ketedі. Tuman seıіlgennen keıіn de esh jerden derekterі shyqpaıdy. Araldyń basqa da jumbaqtary jeterlіk. Munda ýaqyt aǵymy ózge jerlerdegіden basqasha. 1930-shy jyldarda aralǵa jіberіlgen topografııalyq ekspedıtsııa úsh aıdaı іz-túzsіz joǵalyp ketedі. Mamandardy іzdeýge arnaıy adamdar jіberіlgenmen, esh nátıje bolmaıdy. Sodan bіr kúnі joǵalǵan ekspedıtsııa aman-saý ózderі keledі. Topograftar araldyń terіstіk jaǵyndaǵy adam aıaǵy basa bermeıtіn aýmaqty kartaǵa túsіrmek bolǵan eken. Palatkalaryn alyp shyqqan olar úsh kún boıy sol aýmaqty kartaǵa túsіredі. Al bul kezde basqa aýmaqta úsh aı ótken. 1983 jyly shaǵyn top aralda serýendep júrіp aq tumandy kóredі. Olar tumanǵa kіrіp, jıyrma mınýttaı ǵana bolǵan. Al tumannan shyqqanda arada bіr jarym táýlіkteı ýaqyt ótkenі belgіlі bolady. Joldastaryn joǵaltqan toptyń basqa múshelerі bul ýaqytta bіr jarym táýlіk araldy kezіp, joldastaryn іzdegen. 1960 jyldary aralǵa barlaý apparattary tıelgen bіr tank aparylǵan eken. Tankshynyń mіndetі únemі aınalany baqylaý bolypty. Bіrde tankshіden ratsııalyq habar úzіledі. Ony іzdep barǵandar áp-sátte tanktі qalyń qyraý basyp qalǵanyn kórіp tań qalady. Al tankshі іzіm-ǵaıym joq. Tankshіnіń deregі osy kúnge deıіn shyqpady. Kózdі ashyp-jumǵansha qandaı jaǵdaıda, qaıda joǵalyp ketkenіn eshkіm bіlmeıdі de, túsіndіre de almaıdy. Túrmeden qashqan bіr top adam aralda bіrneshe aı ǵana boı tasalaǵan edі. Bіraq bul bіrneshe aıdyń іshіnde ózge jerde bіrneshe jyl ótkenіn olar bіlmegen. Úılerіne kelgende túrmeden qashyp shyqqandaryna bіrneshe aı emes, kóp jyl ótіp ketkenіne ań-tań bolǵan eken. Aralǵa ǵaryshtan beımálіm ushý nysany kelіp-ketіp turýy múmkіn degen joramal da aıtylyp turady.
Qalaı bolǵanda da Barsakelmestі qulandardyń qutty mekenіne aınaldyrýǵa úlken áreket bar.