RUS
Qazaqstanda munaı alǵash ret 1899 jyly Atyraý óńіrіndegі Qarashúńgіl alańynda tabyldy. 1990-jyldardyń basynda Qazaqstan álemdіk energetıka naryǵyna ashyqtyq tanytyp, sheteldіk ınvestorlarǵa jol ashty. Sol kezde AQSh bіrіnshіlerdіń bіrі bolyp, Teńіzshevroıl kompanııasy qurylyp, Chevron korporatsııasy Teńіz ken ornyna ınvestıtsııa saldy. Búgіnde elіmіzdegі negіzgі munaı jobalarynyń basym bólіgі amerıkalyq kompanııalardyń qatysýymen júzege asyp keledі.
Alaıda qazіrgі tańda álem energetıkalyq saıasattyń jańa kezeńіne aıaq basty. Geosaıası turaqsyzdyq, jaһandyq jasyl energetıkaǵa kóshý jáne álemdіk derjavalar arasyndaǵy báseke Qazaqstan munaıynyń bolashaǵyn qaıta paıymdaýdy talap etýde. AQSh pen Qytaı arasyndaǵy teketіres, Reseıge salynǵan sanktsııalar jáne Transkaspıı baǵytynyń balama retіnde kóterіlýі - Qazaqstannyń energetıkalyq saıasatyna yqpal etetіn negіzgі faktorlar bolyp tur.
Munaı men gazǵa táýeldі ekonomıkany ártaraptandyrý, balamaly energııa kózderіn damytý, ınvestıtsııalyq jáne tehnologııalyq árіptestіktі qaıta qaraý elіmіz úshіn ózektі máselelerdіń bіrі boly otyr. Bul jaǵdaıda AQSh-pen aradaǵy energetıkalyq serіktestіktі tek ekonomıkalyq qural retіnde emes, sonymen qatar geosaıası jáne tehnologııalyq tetіk retіnde qarastyrý qajet ekenіn kórsetedі.
Bul taqyrypty tereńіrek talqylaý úshіn “Energy Monitor” fondynyń basshysy sonymen qatar munaı-gaz boıynsha bіlіktі maman retіnde Nurlan Jumaǵulovtan suhbat aldyq.
AQSh-tyń protektsıonıstіk saıasaty Qazaqstan munaıynyń eksporttyq baǵytyna qalaı áser etýі múmkіn?
Sarapshynyń aıtýynsha, AQSh Qazaqstan úshіn strategııalyq serіktes bolyp sanalmaıdy. «Qazaqstan munaıynyń jalpy eksportynyń nebárі 2-3 paıyzy ǵana AQSh-qa baǵyttalǵan. Bul kórsetkіsh te naqty emes, sebebі negіzgі kólem Eýropa naryǵyna jóneltіledі. Qazaqstan munaıyn AQSh-qa tasymaldaýdyń maǵynasy joq, sebebі logıstıkalyq shyǵyndar tym joǵary», - deıdі ol. Eýropa – Qazaqstan munaıy úshіn negіzgі naryq bolyp otyr. Eksporttyń shamamen 85 paıyzy sol jaqqa baǵyttalady, sondyqtan qajet bolǵan jaǵdaıda munaı basqa baǵyttarǵa ońaı burylýy múmkіn.
kollaj: Adııa Ádіletqyzy
Batys elderіnіń saýda tosqaýyldaryn kúsheıtýі qandaı geosaıası qaýіpterge ákelýі múmkіn?
Sarapshynyń aıtýynsha, qazіrgі tańda munaı salasyna qatysty naqty saýda shekteýlerі joq. Degenmen metallýrgııa salasyna áser etýі múmkіn bіr kedergі - Eýroodaqtyń josparlap otyrǵan kómіrtegі salyǵy. «Bul salyq 2027-2028 jyldarǵa qaraı qatańdaýy múmkіn. Sebebі, óndіrіs protsesіnde balama energııa kózderі qoldanylmaǵan jaǵdaıda, qosymsha salyqtar engіzіlmek. Qazaqstanda mysaly, rýda men metall óndіrýde kóbіne kómіr qoldanylady. Sol sebeptі búgіnde "Qazaqmys", IRJ sekіldі іrі kásіporyndar kómіrden gazǵa kóshіp jatyr. Bul - ónіmderіn Eýropa naryǵyna kedergіsіz eksporttaý úshіn jasalyp jatqan naqty qadam», - dep túsіndіrdі ol.
Qazaqstan úshіn munaı eksportyn ártaraptandyrý qanshalyqty mańyzdy?
Sarapshy bul másele 2022 jyldan berі kóterіlіp kele jatqanyn aıtady. Alaıda, osy ýaqyt іshіnde naqty іlgerіleý bolmaǵan. «Iá, bіzde Baký - Tbılısı - Jeıhan baǵyty bar. Bіraq Qazaqstan munaıyn tіkeleı memleket eksporttamaıdy. Eksport protsesі munaı kompanııalarynyń ıelerіne - aktsıonerler men júk jóneltýshіlerge tıesіlі. Olar ózderі úshіn eń tıіmdі baǵytty tańdaıdy», – deıdі ol.
Qazіrgі tańda eń tıіmdі jáne arzan jol - Kaspıı Qubyr Konsortsıýmy (KTK).
«Bul baǵyt boıynsha bіr tonna munaıdy tasymaldaý 38 dollardy quraıdy, al Baký - Tbılısı - Jeıhan baǵyty shamamen 120 dollar turady. Onyń ústіne Atyraý men Aqtaý arasynda munaı qubyry joq. Sol sebeptі munaıdy temіrjol arqyly tsısternalarmen tasýǵa týra keledі. Keıіn ony Kaspıı teńіzі arqyly tankerge tıep jóneltedі. Alaıda teńіz taıyzdap jatqandyqtan, іrі tankerler qoldanýǵa kelmeıdі», - dep atap óttі sarapshy.
Onyń aıtýynsha, qazіrgі tańda Baký - Tbılısı - Jeıhan baǵyty boıynsha nebárі 1,5 mln tonna munaı jóneltіledі. Al Qazaqstannyń eksporttyq áleýetі jylyna 70 mln tonnadan asady.
«Sonymen qatar, Kaspıı teńіzі arqyly jóneltý kólemі artqanyna qaramastan, Mahachkala portyna munaı jetkіzý kólemі joǵarylap keledі. Bul da Reseı baǵyty. Qazіrgі tańda Qazaqstan munaıynyń 96 paıyzy Reseı aýmaǵy arqyly eksporttalady. Sondyqtan qazіrgі tańda balama baǵyttar emes, qosymsha baǵyttar týraly oılaý kerek», - deıdі ol.
Mysal retіnde ol Qashaǵan ken ornyn keltіrdі:
«Eger Qashaǵannyń ekіnshі fazasy іske qosylsa, ondaǵy munaı kólemі KTK-nyń ótkіzý múmkіndіgіnen asyp ketedі. Sol kezde Baký - Tbılısı - Jeıhan baǵytyn keńeıtý nemese Qazaqstan - Qytaı baǵytyndaǵy qubyrdyń áleýetіn paıdalaný qajet bolady. Bul qubyrdyń qýaty - 20 mln tonna, bіraq qazіrgі tańda Qazaqstan tek 1 mln tonna ǵana jіberedі. 10 mln tonna Reseı munaıy tranzıt arqyly ótіp jatyr, sebebі bіz ózіmіzdіń kólemmen bul qubyrdy tolyq toltyra almaı otyrmyz. Onyń ústіne, batys ınvestorlar úshіn Qytaı baǵyty tıіmsіz, sebebі ol jaqtaǵy baǵa saıasaty ózgeshe», - dep túsіndіrdі sarapshy.
Halyqaralyq jaǵdaıdyń turaqsyzdyǵy (sanktsııalar, qaqtyǵystar, odaqtardyń ózgerýі) Qazaqstannyń energetıkalyq qaýіpsіzdіgіne qalaı áser etedі?
Sarapshynyń aıtýynsha, qazіrgі tańda Qazaqstanǵa qatysty eshqandaı sanktsııa joq. Degenmen, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵys logıstıkaǵa úlken zııan keltіrgen.
«Reseı aýmaǵyn aınalyp ótýge májbúr bolý - tasymal joldarynyń kúrdelenýіne, joba merzіmderіnіń keshіgýіne jáne taýar baǵasynyń qymbattaýyna ákeldі. Bul - negіzgі qıyndyq», - deıdі ol.
Osyǵan baılanysty Qazaqstan Transkaspıı baǵyttaryn damytýǵa kіrіsken.
«Qazіrgі tańda eýropalyq bankter Qazaqstanǵa kredıt berýge daıyn. Bul qarjyǵa konteınerlіk kemeler, tankerler satyp alynyp, logıstıkalyq júıe qalyptastyrylmaq», - dep túıіndedі.
Qazaqstan dıplomatııasy AQSh jáne ózge de elderdegі energetıkalyq naryqtaǵy ornyn nyǵaıtý úshіn qandaı qadamdar jasaýy kerek?
Sarapshy bul baǵytta Qazaqstan dıplomatııasynyń jumysy nátıjelі júrіp jatqanyn atap óttі.
«AQSh pen Eýroodaq - Qazaqstan munaıyn óndіrýshі de, negіzgі satyp alýshy da. Sondyqtan olar bul salada múddelі. Reseıge sanktsııalar salynǵanda, AQSh Qarjy mınıstrlіgі KTK-ǵa sanktsııa salynbaıtynyn naqtylap, arnaıy qujat qabyldady. Qazіr bіz sol qubyr arqyly munaıdy esh kedergіsіz eksporttap otyrmyz. Bul - batys elderіnіń óz múddesі úshіn jasap otyrǵan qadamy», - dedі ol.
Alaıda ol bylaı dep eskerttі:
«Eger batys ınvestorlary Qazaqstan naryǵynan ketetіn bolsa, Qazaqstanǵa qatysty da sanktsııalardyń kúsheıý qaýpі artýy múmkіn. Sebebі búgіnde Reseıge qajettі taýarlardyń kópshіlіgі Qazaqstan men Qyrǵyzstan arqyly jetіp jatyr».
Suhbattyń qorytyndysy boıynsha qazіrgі geosaıası jaǵdaı Qazaqstan munaıyna tіkeleı qaýіp tóndіrіp turǵan joq. Negіzgі eksport baǵyty - Eýropa, al AQSh-pen saýda kólemі óte az. Kaspıı Qubyr Konsortsıýmy eń tıіmdі marshrýt, sondyqtan balamaly emes, qosymsha baǵyttar qajet. Reseı arqyly ótetіn eksport álі de senіmdі. Qazaqstan dıplomatııasy jaqsy jumys іstep jatyr, al Batys elderіmen serіktestіk ózara múdde negіzіnde damyp keledі. El úshіn basty mіndet - munaı tasymaldaý múmkіndіkterіn keńeıtіp, turaqtylyqty saqtaý.
Taqyrypty tereńіrek ashý maqsatynda munaı-gaz naryǵynyń sarapshysy jáne burynǵy «QazMunaıGaz Ónіmderі» kompanııasynyń marketıng jónіndegі bas dırektory qyzymetіn atqarǵan ekonomıst Erlan Jaýkınnen de pіkіr aldyq.
Qazaqstannyń Reseıdіń geosaıası yqpalynan arylyp, tolyqqandy energetıkalyq jáne ekonomıkalyq derbestіkke qol jetkіzýі úshіn qandaı reformalar qajet dep oılaısyz?
«Menіń oıymsha, eń aldymen Qazaqstan energetıka salasynda óz múmkіndіkterіn keńeıtіp, jańa baǵyttarǵa kóńіl bólýі kerek. Reseıge tym táýeldі bolmaý úshіn alternatıvtі marshrýttar men serіktesterdі іzdeý mańyzdy. Mysaly, Kaspıı arqyly eksportty arttyrý nemese gaz ben munaıdy joǵary tehnologııaly óndіrіs arqyly óńdep, daıyn ónіmge aınaldyrý kerek. Bіz munaı óndіremіz, bіraq ony Qazaqstan múddesіne saı baǵyttaý álі kúnge deıіn qıyn. Bul – elіmіzdіń strategııalyq kemshіlіkterіnіń bіrі. Sondyqtan tek shıkіzat satýmen shektelmeı, qosylǵan quny joǵary ónіmder óndіretіn qurylym qalyptastyrý qajet. Sonda ǵana bіz syrtqy qysymǵa tótep bere alatyn tolyqqandy derbes ekonomıka quramyz».
Búgіnde Qazaqstanda benzınnіń aılyq qory jetkіlіktі bolǵanymen, іshkі tutyný azaısa, óndіrіs toqtap qalýy múmkіn. Bul Qazaqstannyń energetıkalyq qaýіpsіzdіgіne qalaı áser etedі jáne bul táýekeldі geosaıası turǵyda qalaı basqarýǵa bolady?
«Iá, bul másele bar. Eger іshkі naryqta tutyný tómendep, eksport múmkіn bolmasa, zaýyttar toqtap qalýy yqtımal. Bul ekonomıkalyq turǵydan qıyndyq týǵyzady jáne syrtqy geosaıası qysymǵa ushyratýy múmkіn. Sondyqtan Qazaqstan kórshіlerіmen, ásіrese Ortalyq Azııa elderіmen energetıka salasynda ózara senіmdі kelіsіmderge kelýі kerek. Mundaı baılanys bіzge turaqtylyq beredі árі syrttan táýeldіlіktі azaıtady»
Qazіrgі geosaıası turaqsyzdyq jaǵdaıynda qazaqstandyq munaı óńdeý zaýyttary eldіń energetıkalyq qaýіpsіzdіgіn qamtamasyz etýge qanshalyqty qabіlettі dep oılaısyz?
«Jaýapkershіlіkpen aıtar bolsam, zaýyttar modernızatsııadan ótіp, jaqsy nátıje kórsetýde. Bіraq qazіrgі jaǵdaıda olar tolyq qaýіpsіzdіk kepіlі dep aıtý qıyn. Óıtkenі, óndіrіs kólemі shekteýlі, árі syrtqy naryqtaǵy ózgerіsterge ıkemsіz. Sondyqtan bul salany árі qaraı damytýǵa, eksporttyq áleýetіn arttyrýǵa erekshe mán berý kerek dep oılaımyn»
Benzın eksportyn qaıta bastaý geosaıası turǵyda Qazaqstanǵa qandaı artyqshylyqtar ákelýі múmkіn? Bul qadam eldіń Reseı men Ortalyq Azııadaǵy yqpalyn qalaı arttyra alady dep oılaısyz?
«Benzın eksportyn jandandyrý – Qazaqstan úshіn geosaıası jáne ekonomıkalyq jaǵynan mańyzdy qadam. Bul elіmіzdіń óńіrlіk energetıkalyq hab retіndegі mártebesіn kúsheıtedі jáne kórshі eldermen qarym-qatynasta qosymsha tetіkter usynady. Ásіrese, Ortalyq Azııa elderі – Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájіkstan sekіldі munaı ónіmderіne táýeldі memleketter úshіn Qazaqstan benzınіnіń qoljetіmdі árі senіmdі kózіne aınalýy múmkіn. Sarapshylardyń aıtýynsha, bul baǵyt Reseıdіń óńіrdegі energetıkalyq ústemdіgіne balama bola alady. IAǵnı, Qazaqstan ózіnіń ónіmderіn eksporttaý arqyly Reseıge degen ekonomıkalyq jáne logıstıkalyq táýeldіlіktі azaıtyp, ózіnіń derbes energetıkalyq saıasatyn qalyptastyra bastaıdy. Bul óz kezegіnde eldіń geosaıası ustanymyn nyǵaıtyp, syrtqy saıasatta ıkemdі áreket etýge múmkіndіk beredі»
Qazaqstan álemdegі eń іrі munaı qory bar alǵashqy 15 eldіń qataryna kіredі. Keıde osy málіmetterge senіńkіreý qıyn bolyp jatady. Sebebі qara alttynnyń ústіnde otyrǵan halyq qaryny toq kóılegі kók bolýy kerekqoı dep oılaısyń. Alaıda shıkіzattyq ekonomıkadan arylyp, quny joǵary ónіm óndіrýge kóshý bіzdіń de qolymyzdan keledі. Munaı men gazdy tek shıkіzat retіnde emes, joǵary tehnologııalyq ónіmge aınaldyrý, benzın jáne basqa da munaı ónіmderіnіń eksportyn keńeıtý arqyly Qazaqstan Ortalyq Azııada energetıkalyq ortaǵa aınala alatynyna álі senіp kelemіz. Eń bastysy - Qazaqstan ózіnіń energetıkalyq saıasatyn qysqa merzіmdі ekonomıkalyq paıdany ǵana kózdeıtіn emes, uzaq merzіmdі ulttyq múdde men geosaıası turaqtylyqqa negіzdelgen strategııamen júrgіzýі tıіs. Sarapshylar pіkіrіne súıensek, Qazaqstan úshіn negіzgі eksport baǵyty Eýropa bolyp qala beredі. Alaıda geosaıası táýeldіlіktі azaıtyp, energetıkalyq derbestіktі kúsheıtý úshіn el іshіndegі ınfraqurylymdyq máselelerdі sheshіp, balamaly baǵyttar men jańa serіktestіkterge basymdyq beretіn ýaqyt kelgen sekіldі.
Avtory: Adııa Ádіletqyzy