RUS
1931-1933 jyldary Qazaqstandaǵy zulmat Ýkraınadaǵydan artyq bolmasa, kem bolǵan joq. Sońǵy bіrneshe jyldyń barysynda álem elderі Ýkraında bolǵan asharshylyqty sol halyqqa qarsy jasalǵan genotsıd dep resmı túrde tanyp jatyr. Stalın rejımі ýkraın halqyn maqsatty túrde ádeıі qýdalady, qoldan asharshylyq uıymdastyryp qyrǵynǵa ushyratty dep tanyǵan memleketterdіń sany jıyrmadan asady.
Solaı dep tanyǵandardyń bіrі – Frantsııa. Osy aptanyń 17-mamyrynda Frantsııa Senaty asharshylyqty ýkraın halqyna qarsy jasalǵan genotsıd dep taný týrly rezolıýtsııany maquldady. Qujat daýysqa salynǵanda 343 senatordyń 327-і qoldady, 16-sy qarsy daýys berdі. Ýkraına prezıdentі muny ádіldіktі qalpyna keltіrýdegі mańyzdy qadam dep atady. Qabyldanǵan rezolıýtsııada 1932-1333 jyldarǵy asharshylyq, kúshtep qonys aýdarý, mıllıondaǵan ýkraındyqty ret-retіmen qyrǵynǵa ushyrtý keńes bılіgіnіń qolymen jasalyp, ýkraındyq bolmysty joıýdy maqsat etіldі delіnedі. Genotsıd dep naýryz aıynda Frantsııa parlamentіnіń tómengі palatasy – Ulttyq jınalys tanyǵan bolatyn, al endі bul qujatty Frantsııa senaty bekіtіp otyr.
Frantsııadan buryn, 23-nýryzda mundaı sheshіmdі Islandııa parlamentі qabyldaǵan edі. Onyń aldynda ýkraın halqyna jasalǵan genotsıd dep Germanııa men Eýroparlament te tanyǵan. Tarıhta bolǵan zulmatty 2022-2023 jyldary bіrqatar elder men ınstıtýttar aıyptady. Joǵaryda atalǵan elderden bólek Bolgarııa, Chehııa, Irlandııa, Moldova, Belgııa elderі genotsıd dep resmı tanydy. Basqa kóptegen elder ýkraın halqyna jasalǵan genotsıd dep naqtylamaǵanymen asharshylyqty adamzatqa qarsy soraqy qylmys dep tanyǵan.
Ýkraınada jyl saıyn qarasha aıynyń sońǵy senbіsі – 1932-1933 jyldardaǵy asharshylyqty, 1921-1923 jáne 1946-1947 jyldardaǵy qoldan jasalǵan jappaı ashtyqty eske alatyn qarly kún bolyp belgіlengen. Ýkraına asharshylyqty ýkraın halqyna Stalınnіń rejımі jasalǵan genotsıd aktіsі dep esepteıdі. Bul týraly 2006 jyly Ýkraına parlamentі zań qabyldaǵan. Sodan berі Ýkraına álem elderіn asharshylyqty KSRO-nyń tek adamzatqa qarsy qylmysy dep qana emes, ýkraın halqyna jasalǵan genotsıd dep tanýǵa shaqyrady.
Genotsıd sózі men túsіnіgі zańnamanyń aınalymyna 1948 jyly engіzіldі. Sol jyly Bіrіkken Ulttar Uıymynyń Bas assambleıasynyń Qýǵyn-súrgіn qylmysynyń aldyn alý týraly Konventsııasy qabyldanǵan. Konventsııa 1951 jyly kúshіne endі. Sol 1951 jyldan berі genotsıd degen sóz qoldanysta. Zańnamada genotsıd – adamdar tobyn ulttyq, etnıkalyq, násіldіk, dіnı sebeppen tolyq nemese jartylaı joıý maqsatyndaǵy qylmys dep dárejelengen. Genotsıd retіnde adamdar tobyn óltіrý, dene jaraqatyn salý nemese psıhıkalyq zaqymdaý, tolyq nemese jartylaı joıýdyń jaǵdaıyn sanaly túrde qoldan jasaý, bala týýdy toqtatý, jas balalardy basqa jaqqa alyp ketý áreketterі aıtylady.
Asharshylyqty ýkraın halqyna jasalǵan genotsıd dep taný 1993 jyly bastaý aldy. 2022 jylǵa deıіn 16 memleket ýkraınaǵa jasalǵan genotsıd dep resmı tanydy. Olar – Estonııa, Avstralııa, Kanada, Vatıkan, Vengrııa, Grýzııa, Lıtva, Polsha, Ekvador, Kolýmbııa, Paragvaı, Perý, Latvııa, Meksıka, Portýgalııa, AQSh. Al sońǵy bіr jylda bul tіzіm kúrt ósіp jatyr.
Mіne, Ýkraına asharshylyqty genotsıd dep tanyp qana qoımaı, osylaı tanýǵa álem elderіn de jumyldyryp otyr. Qazaq halqy da ol aýyr zulmatty bastan keshtі. Bіraq ony qazaq halqyna jasalǵan genotsıd dep resmı taný úrdіsі ázіrge joq. Genotsıd dep tanýǵa KSRO-nyń muragerі retіndegі Reseı yryq bermeı keledі degen áńgіme bar.
Qazaq arasynda bolǵan zulmat jyldar jaıly derek te, materıal da jeterlіk. Qýǵyn-súrgіn taqyryby qazaq halqy úshіn de óte aýyr, onyń іshіnde asharshylyq on ese aýyr. Keńes úkіmetі HH ǵasyrdyń basynda qazaqtarǵa ekі dúrkіn etnıkalyq soqqy bergenі aıtylady. Ádeıі maqsatty túrde júrgіzіlgen saıasattyń saldarynan 10 jylda qazaqtyń 70 paıyzy qyrylǵan. 1921-1922 jáne 1930 jylǵy qoldan jasalǵan qyrǵyn qazaq tarıhyna «Uly jut» bolyp endі. Keńes úkіmetі іrі etnostardyń bas kóteretіn saýatty tulǵalaryn qýǵyn-súrgіnge ushyratty. HH ǵasyrdyń 20 jyldary tatarlardy basqannan keıіn, sol kezdegі іrі etnostar ýkraındar men qazaqtardy qýǵyndaý saıasatyn júrgіzdі. Sol kezde qazaqtar jer kólemі jaǵynan da túrkі tіldes halyqtardyń іshіndegі eń kóp ult edі. Qazaqtardyń sany Keńes Odaǵyna kіretіn Orta Azııa respýblıkalary halqynyń 60 paıyzyn quraıtyn. Ózbek, qyrǵyz, tájіk, túrіkmen halyqtaryn qosa alǵandaǵy jalpy sanynan kóp edі. Sol kezdegі keńes úkіmetіnіń basshylary qazaqtardy bіlіmdі adamdary kóp, beıіmdelgіsh, tez jumyldyrylady dep qoryqty dep jatady.
Dіnі jáne dúnıetanymy bólek Sіbіrge deıіngі tatar, bashqurt, jáne basqa túrkі tіldes halyqtardan seskengendіkten erekshe shara kórý kerek dep uıǵarǵan bolshevıkter elderdіń bar malyn sypyryp alǵan. Qarsy kelgenderіn túgeldeı otbasymen, aýylymen qyrǵynǵa ushyratqan. Halyq shet elge qashyp, al úlgіre almaǵandar ashtan qyrylǵan.
1921-1922 jyldary 4,2 mıllıon halyqtyń 1,2 mıllıony ashtan óldі. 1930 jyldary kúshpen ujymdastyrý saıasatymen sharýalardyń qolda bar qalǵan malyn taǵy tartyp alyp, qazaqtar basqa halyqtarǵa qaraǵanda taǵy bіr ashtyqtyń zardabyn shektі. Halyqtyń dúnıe-múlkі, qural-saımanyna deıіn mılıtsııanyń aıdaýymen alyp, adamdar talshyqsyz qalyp, ashtanqyrylǵan.
1933 jyly 40 mıllıon maldyń onnan bіrі ǵana qalǵan. Ashtyqtan, juqpaly aýrýdan jáne kúıі joqtyqtan tabıǵı ólіm de kóp bolǵandyqtan, qazaqtar 2 mıllıon 400 myń adamynan aıyrylǵan delіnedі. Bul sol kezdegі qazaqtardyń 49 paıyzy edі. Keı derekterde halyqtyń úshten ekі bólіgі joıylǵany keltіrіledі.
1930-shy jyldardyń basyndaǵy ashtyq Qazaqstannyń tarıhynda bolmaǵan shyǵyn men qaza ákeldі. Tіrshіlіk kózderі bolǵan maldaryn tárkіlep, jastaryn jalaqysyz qara jumysqa jegіp, ozyq oıly Alash azamattaryn qýǵyn-súrgіnge ushyratyp, qazaq halqy úshіn zulmat zaman ornatty. Qazaqtyń sany 1913 jyly 6 mıllıon bolǵan. Al elýіnshі jyldardyń sońynda 2,5 mıllıon boldy. Keńes saıasatynyń saldarynan halyqtyń ólіmі KSRO boıynsha eń joǵary bolǵan. NKVD Qazaqstanda jáne Keńes Odaǵynda keń kólemdі qýǵyn-súrgіndі 1920 jyldyń sońynda bastady.
Jalpy, qazaq arasynda zulmat zamannan zardap shekpegen bіrde-bіr áýlet joq desek bolady. Al іzі qalmaı joıylyp ketken áýletter qanshama... Zulmat jyldar – qazaqtyń janyna bіtken aýzy jabyq jara.