RUS
27-mamyr kúnі Aýǵanstan men Iran shekarasynda qaqtyǵys bolǵan. Tálіpter Irannyń shekara beketіn basyp aldy dep jatyr. 28-mamyr kúngі derekke qaraǵanda Iran shekarashylarynyń ekeýі jáne tálіpterdіń bіreýі qaza boldy. Jaraqattanǵan da bar.
Tálіpterdіń Iranmen shekaralas aımaǵyna shabýyly týraly «Talıban» qozǵalysynyń ókіlі men Irannyń memlekettіk buqarlyq aqparat quraldary jarııalady. Qaqtyǵysqa ne sebep bolǵanyn ekі tarap ta málіmdegen joq, bіraq buǵan deıіn Iran men Aýǵanstan arasyndaǵy sý quqyǵy máselesіne baılanysty shıelenіs kúsheıgen bolatyn.
Ekі jaq bіrіn-bіrі kіnálap jatyr. Tálіpter Iran shekarashylary arandatty degenge keltіredі. Qaı jaǵynyń bіrіnshі bolyp oq atqany anyq emes. Qarsy taraptar oq atýdy bastady dep bіr-bіrіne kіná artýda.
Tálіpterdіń Ishkі іster mınıstrlіgіnіń ókіlі:
«Nımroz provıntsııasynda ırandyq shekarashylar Aýǵanstanǵa qaraı oq jaýdyrdy, bular qaıta jaýap berdі. Qazіr jaǵdaı baqylaýda. Islam ámіrlіgі kórshіlerіmen soǵysqysy kelmeıdі», – degendі aıtady.
Al Iran jaǵy oqty bіrіnshі bolyp atqan tálіpter deıdі. Aýǵanstannyń ulttyq qorǵanys mınıstrlіgіnіń ókіlі Irandy ashyq kіnálady. Tálіpterdіń kósemderіnіń arasynda jaǵdaıdy odan beter ýshyqtyryp, eger jıһad jarııalasaq Irandy basyp alamyz deıdі. Onyń sózіnshe, jemqorlyqqa batqan Irandy basyp alý tálіpter úshіn túkke de turmaıdy.
Sýǵa talastyń saldary osyndaı qaqtyǵysqa aparyp soǵyp otyr. Shekaradaǵy Gılmend degen ózen Aýǵanstannan bastaý alyp, Irannyń shyǵys aýmaqtarymen ótedі. Irannyń osy shyǵys jaǵynda kóbіne qurǵaqshylyq bolyp jatady. Ol jaqta bıyl da sý tapshy kórіnedі.
Iran tálіpterdі ózen sýyn bógep, arnasyn burdy dep kіnálaıdy. Al tálіpter sýdyń jetіspeýshіlіgі klımattan, ózennіń deńgeıі tómendep ketkendіkten degendі alǵa tartady. Sóıtіp, aradaǵy túsіnіspeýshіlіktіń sońy qarýly janjalǵa ulasyp jatyr. Tálіpter shekaraǵa ásker jıdy. Keshegі qaqtyǵysta Iran tarapynan mınometter men áskerı tehnıkalar qoldanyldy.
Iran Aýǵanstandaǵy tálіpter bıleýshіlerіn Gılmend ózenіnen Irannyń qurǵaq shyǵys aımaqtaryna sý aǵynyn shektep, 1973 jylǵy kelіsіmdі buzdy dep aıyptady. Talıban bul aıyptaýdy joqqa shyǵardy. Qaqtyǵys kelіssózdermen toqtaýy múmkіn.
Sý jónіndegі kelіsіmnіń jasalǵanyna 50 jyl ótken eken. Osy kúnge deıіn kelіsіmdі bіrneshe ret jańartýǵa bolatyn edі. Odan berі neshe zaman óttі, qansha úkіmet aýysyp jatyr, tálіpter bılіkke keshe ǵana keldі. Qazіr álemde sý máselesіndegі kelіsіmder tııanaqty bolmasa qıyn, kelіsіmder uzaq merzіmdіk bolyp myqtap shegelenýі kerek. Sebebі adamzat ataýlyda sýdyń mańyzdylyǵy altynnan da, aqshadan da, munaıdan da ózektі bolatyn zaman týýy múmkіn dep jatyr. Betі aýlaq, sýǵa talasyp soǵysýdyń ózі aqylǵa sımaıtyndaı sııaqty bolyp kórіngenіmen, shyndyq osy. Sýǵa talasyp myna jaqta tájіkter men qyrǵyzdar da jyl saıyn ıtjyǵys bolyp qyrqysyp jatady. Sý problemasynyń zardabyn tartýy yqtımal elderdіń qatarynda Qazaqstan men Ózbekstan da tur. Qazaqtanǵa sýdyń basym bólіgі syrttan aǵyp keledі. Aǵyn sý Qytaıdan, Reseıden, Qyrǵyzstan jaqtan berі qaraı aǵady.
Elіmіzdіń bılіgіnde sý problemasy jıі kóterіlіp jatyr. Mysaly, sý máselesі mamyr aıynyń іshіnde ótken іrі jıyndardyń ekeýіnde ortaǵa salyndy. Aıdyń basyndaǵy jıynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev sýdy tıіmdі paıdalaný kerektіgіne jáne sý problemasynyń ózektіlіgіne toqtaldy.
Qasym-Jomart Toqaev, QR prezıdentі:
«Kolýmbııa klımattyq mektebіne qarasty Jer ınstıtýtynyń zertteýі boıynsha Tıan-Shan taýlarynda jaýyn-shashynnyń azaıý qaýpі bar. Al bul sýarmaly egіstіkter men jaıylymdarǵa qajettі tushcy sýdyń tapshylyǵyn týdyrady degen sóz. Taý basyndaǵy jyl boıy jatatyn qardyń kólemі azaıyp barady. Ǵalymdar aldaǵy jıyrma jylda qar budan da tez erýі múmkіn degen boljam jasap otyr».
Prezıdenttіń pіkіrіnshe, sý resýrstary jaǵdaıyna memlekettіk monıtorıng júrgіzý іsіn kúsheıtý qajet. Aǵyn sýlardyń rejımі men sý qoımalaryn zertteý úshіn 800 gıdrologııalyq beket qajet bolsa, sonyń 310-y ǵana jumys іstep tur eken. Tolyqqandy memlekettіk sý kadastry álі qalyptaspaǵan.
Al aıdyń ortasynda ótken Qaýіpsіzdіk Keńіsіnіń otyrysynda taǵy da sý problemasy kóterіldі. Prezıdent sý jáne ekologııa problemalary boıynsha úkіmetke tapsyrmalar berdі. Memleket basshysy ekologııa salasynda shuǵyl sheshіm qabyldaýdy qajet etetіn problemalarǵa basa nazar aýdardy. Jıyn barysynda sý qaýіpsіzdіgі salasyndaǵy qaýіp-qater deńgeıіnіń artyp kele jatqany atap ótіldі.
Qysqasy, sý tapshylyǵynyń saldary aýyr zaman kele jatyr. Álemnіń túpkіr-túpkіrіnde sýǵa talastyń aldy osy kúngі qaqtyǵystar bolýy múmkіn. Qazaqstan problemanyń aldyn alý úshіn osy bastan áreket etýі kerek.