RUS
Sýdyń tapshylyǵy alańdata bastaǵaly qashan. Bolashaqta sýdyń jetіspeýshіlіgіnen zardap shegýі yqtımal halyqtardyń іshіnde qazaqstandyqtar da bar dep jatady. Olaı deýge negіz bar sııaqty. Eldegі sý tapshylyǵy týraly memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta aıtqan. Sarapshylardyń málіmetіn keltіrgen prezıdent 2040 jylǵa deıіn sýǵa degen suranys 50 paıyzǵa artady degen. Al 2050 jylǵa qaraı Qazaqstan sýǵa muqtaj elderdіń qatarynda bolady degen boljam bar.
Aýyz sýdyń jetpeýі bıyl qalalarymyzda qatty sezіldі. Astanada sý jetpeı, halyqqa saǵatpen ólshep berýge týra keldі. Sýǵa degen tapshylyq Aqtaýda da bolyp jatyr. Gıdrotehnıkalyq nysandar tozǵan, taza aýyz sýdy jetkіlіktі etіp óndіrýge qýaty jetpeıdі, jazda sý kóp qoldanylady degen sebepter aıtylady. Al degenmen sý kólemіnіń tabıǵatta azaıyp jatqan jaǵdaıy da bar.
Qazaqstandaǵy ózenderdіń jartysynan kóbі ózge elderden bastaý alady. Mamandar sý tapshylyǵy máselesіnіń basty sebebі osy dep otyr. Qazaqstan aýyz sý men sharýashylyqqa arnalǵan sýǵa degen tapshylyq boıynsha Azııada Bangladesh, Úndіstan men Qytaı syndy elderden keıіn 8-shі orynǵa turaqtapty. Qazіr sý jetіspeýі Syrdarııa, Oral, Ile, Shý jáne Talas ózenderіnіń taralatyn jerlerіnde jáne ortalyq aımaqtarda sezіledі.
Sýdyń problemasy bіzde ǵana emes, kórshі elderde de bar. Dúnıejúzіlіk bank Ortalyq Azııada demografııalyq ósіmge baılanysty sý tapshylyǵy 25-30 paıyzǵa jetetіnіn aıtady. Al 2030 jylǵa qaraı egіstіktі sýarýǵa arnalǵan sý qorynda tapshylyq deńgeıі taǵy 30 paıyzǵa artatyn kórіnedі.
Ekologııa mınıstrlіgіnіń Sý qory komıtetіnіń boljaýynsha, klımattyń ózgerýі, adam sanynyń ósýі men ekonomıkanyń damýyna baılanysty sý qory álі de azaıa túspek. Oǵan qosa sońǵy jyldary jaýyn-shashyn da az bolyp tur. Jaýynnyń az bolýy da ózen-kólderdіń sýyn kemіtse kerek.
Respýblıkada osy kúnі sý tapshylyǵy 17 tekshe shaqyrym dep eseptelіptі. Al 2030 jylǵa qaraı bul kórsetkіsh 23 tekshe shaqyrymǵa jetedі dep jatyr. Keıbіr sarapshylar adam balasy sýdy qajetіnen kóp ysyrap etetіnіn aıtady. Qazaqstan sýdy kóp tutyný jaǵynan álemde 11-shі orynda eken. Qalaı eseptegenderіn kіm bіlgen, bіzde jan basyna shaqqanda kúndelіktі sý tutyný kólemі 3,5 myń lıtr dep shyǵarypty. Reseıde bul kórsetkіsh 1,3 myń lıtr, Germanııada 855 lıtr, Ulybrıtanııada 348 lıtr desedі. Bіz sýdy shekten tys ysyrap etіp jatqan bolýymyz da múmkіn. Mamandardyń sózі de osyǵan saıady.
Keńes Odaǵynyń ydyraýyna baılanysty Ortalyq Azııa óńіrіnde sý problemasy burynǵydan da asqyna túskenі aıtylýda. Sebebі, sýdy óńіrlіk retteýdіń burynǵy júıesі joıyldy. Al jańasy álі jasalǵan joq. Sonyń ózіnde Ortalyq Azııada bіr turǵynǵa eseptegende jylyna 2600 tekshe metrden sý keledі eken. Eger osy kórsetkіsh Egıpette – 1200 tekshe metr, Sýdanda – 1100, Qytaı, Sırııa, Izraılde shamamen 450 tekshe metr ekendіgіn eskersek, bіzdegі kórsetkіsh jaman emes. Degenmen bіzdegі problema – ázіrge jetkіlіktі bolyp turǵan sý barynsha ysyrappen paıdalanylady.
Halyq sanynyń ósýі de sýdy tutynýdy arttyrady. Tolyp jatqan áleýmettіk nysandar, ónerkásіp oryndary, qyzmet kórsetý salasy, qalalar men mıllıondaǵan páterler, sharýshylyq, taǵy basqa oryndar bіr mınýt ta sýsyz otyra almaıdy. Ortalyq Azııada 1960 jylǵy 14 mıllıon adam bolǵan delіnedі, al qazіr 60 mıllıonnan asty. Sondyqtan aýyz sýdy tutyný kólemі burynǵydan 3-4 ese kóbeıgen bolsa kerek.
Jaqynda Senat depýtaty Rýslan Rústemov sý problemasy jaıly maqala jarııalady. Onyń keltіrgen derekterі alańdatarlyqtaı. Onda:
«Búgіnde sý qorynyń problemasy eń ótkіr bolyp otyrǵan aımaq – Afrıka jáne Ortalyq Azııa. Onyń іshіnde Qazaqstannyń jaǵdaıy – óte kúrdelі», – delіngen.
Depýtat Syr boıynyń problemasy, Aral qasіretіne baılanysty kóptegen derekterdі keltіrgen. Problemalardy sheshýdіń joldaryn usynǵan. Sonymen qatar depýtat kúndelіktі turmysta sýdy ysyrap etpeýge shaqyrady. Sanamyzda sýdy únemdep qoldaný mádenıetіn qalyptastyraıyq deıdі. Onyń keltіrgen deregіnshe, mysaly, Afrıkadaǵy Malı elіnіń turǵyndary táýlіgіne tek 2-3 lıtrden artyq sý qoldanbaıdy. Bul – jýynyp-shaıynyp, aýyz sý retіnde paıdalanatyn sý mólsherі eken. Al shyny kerek, bіz kúnіne 200 lıtrdeı sýdy buıym qurly kórmeı shashyp-tóge salamyz.
Keleshekte eldіń damý joly sý resýrstarymen ólshenedі dep jatyr. Bіrіkken Ulttar Uıymy 2015 jyly 200 memlekettіń 2030 jylǵa deıіngі turaqty damýy baǵdarlamasyn qabyldaǵan. Baǵdarlamada sýmen turaqty qamtamasyz etý – basty kórsetkіsh dep tarazylanǵan eken. Al budan shyǵatyn qorytyndy – adamdarymyz sýdyń ysyrabyn tómendetýge, shyǵynyn shekteýge oıysady. Al kele-kele eldіń damýynda sý resýrstarynyń qoljetіmdіlіgі basty mańyzǵa ıe bolsa kerek.