RUS
Oǵan qosa saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn eske alý datasy retіnde 31-mamyr belgіlengenі de belgіlі.
Tarıhtyń aqtańdaq betterі dep tanylǵan qyzyl terror jaıly qansha aıtylsa da artyqtyq etpeıdі. Qazaq halqy bul náýbettіń zardabyn kórdі, tіptі joıylyp ketý qaýpіnen áreń degende aman qaldy. Al muny óskeleń urpaq umytpaýy kerek. Náýbet jyldary óskeleń urpaqtyń jadynda saqtalýy úshіn Qazaqstan bılіgі túrlі sharalardy ótkіzіp keledі. Táýelsіzdіk alar-almastyń aldyndaǵy ólіara kezeńnen bastap elіmіzde saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn aqtaý naýqany bastaldy. Al qazіrgі ýaqytta tarıhta ótken KGB degen qaһarly qyzmettіń qupııa arhıvterі ashylyp jatyr.
Qýǵyn-súrgіnge ushyraǵan árbіr otbasy, árbіr adam jaıly derekter ashylýda. Oǵan qosa úsh jyldan berі elіmіzde Saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn tolyq aqtaý jónіndegі memlekettіk komıssııa jumys іsteıdі. Stalın kezeńіndegі qýǵyn-súrgіn qurbandaryn aqtaý úrdіsі kórshі Ózbekstan, onyń іshіnde Qaraqalpaqstan, sonymen qatar Qyrǵyzstan, Tájіkstan jáne Túrkіmenstan elderіnde de júrіp jatyr.
Kórshі elderdіń jurtshylyǵy da óz aýmaǵy sheńberіnde qoly jetkenіnshe KGB-nyń arhıvterіn ashýǵa jáne jazyqsyz qurbandardy aqtaýǵa kіrіsken. Al bul іs-sharalarymyzǵa, árıne, Reseı jaǵy qabaq astynan qaraıdy. Reseıde mundaı áreket Keńes Odaǵynyń abyroıyna nuqsan keltіredі deýshіler bar.
1926-1956 jyldary Keńes Odaǵynyń aýmaǵynda mıllıondaǵan adam ustalyp, túrmege jabyldy, jer aýdaryldy nemese atyldy. Bıylǵy 18 qyrkúıekte Qazaqstannyń bas prokýratýrasy KGB arhıvіnde jatqan 2 mıllıon 400 myń karta derekterі jarııalanady dep málіmdedі. Onda qýǵyn-súrgіn qurbandarynyń árqaısysynyń aty-jónі keltіrіledі. Keńes Odaǵy tusynda qoldan qurastyrylǵan aıyptarmen qamalǵan 700 myńnan astam qazaq aldaǵy kúnderde aqtalady dep kútіlýde.
1920-1956 jyldary túrmedegі azaptaýdan, atýdan, ashtyq pen ártúrlі aýrýdan Ortalyq Azııa elderіnіń bіrneshe mıllıon turǵyny kóz jumǵany aıtylýda. Al jalpy stalındіk qýǵyn-súrgіnnіń saldarynan KSRO aýmaǵynda qaıtys bolǵan adamdar sany 12 mıllıonnan asady degen derek bar. 1937-1938 jyldary Qazaqstannan –25 myń, Qyrǵyzstannan – 10 myń, Ózbekstannan – 13 myń, Tájіkstannan – 15,7 myń adam atyldy. Olarǵa ultshyl, pantıýrkıst nemese shet eldіń shpıony degen sııaqty aıyptar taǵylǵan edі. KSRO bılіgі ásіrese túrkі tіldes halyqtarǵa kóbіrek tіze batyrdy. Óıtkenі túrkі tіldes halyqtardyń zııaly qaýym ókіlderіnіń arasynda ózara baılanys pen keńestіk ıdeologııaǵa degen qarsylyq kózqaras boldy.
1929 jyl men 1931 jyldyń aralyǵyndaǵy nebary úsh jylda Qazaqstannyń óńіrlerіnde 372 kóterіlіs bolǵan eken. Ol kóterіlіsterdі basyp-shanshý kezіnde eldі bastaǵan kóptegen tulǵalar opat boldy. Halyqtyń qolyndaǵy maldy tartyp alý, et salyǵyn kóbeıtý, ózge respýblıkalarǵa jáne ondaǵy óndіrіs oryndaryna et jіberý saldarynan el іshіnde buryn-sońdy bolmaǵan asharshylyq bastaldy dep jazady zertteýshіler. Ońtústіk Qazaqstan ónerkásіp oryndaryn etpen qamtamasyz etse, Batys Qazaqstan Kavkaz aımaǵyndaǵy qalalardy, Ortalyq Qazaqstan ettі Lenıngrad sııaqty ortalyq qalalarǵa et jіberýge májbúr bolypty. Qazaq halqy oǵan deıіn de, 1917-shі jyl men 1921-shі jyldyń aralyǵynda da asharshylyqty bastan keshken edі. Bul kezeńde qatarynan ekі ret tóńkerіs bolǵan edі. 1917 jylǵy aqpan revolıýtsııasyn qazaq halqy jaqsy qabyldaǵan desedі. Al sol jylǵy qazan revolıýtsııasynan qazaq halqy sekem aldy, túsіnbedі deýge bolady. Óıtkenі bolshevıkter kedeılerdі qoldaımyz dep shyqqanymen bіrden baılardy qýdalaýǵa kіrіstі. Baılar ǵana emes, zııaly qaýym men oqyǵan jastar, ımangershіlіktіń jarshysy bolǵan ımamdar qýǵyn-súrgіnge ushyrady. Onyń saldary qandaı qasіretke aınalǵany tarıhtyń aqtańdaq betterіnde jazylyp qaldy. Ulttyń betke ustar adamdary joıyldy.
1928 jyly baılardy, el qurmettegen zııaly adamdardy, ıshandardy, jazý-syzý bіletіn adamdardy qýdalaý men múlіktі konfıskatsııalaý, ujymdastyrý sııaqty naýqandar el іshіn tozdyryp jіberdі. Halyqqa zorlyq-zombylyq jasaý, tіze batyrý etek aldy. Munyń sońy asharshylyq náýbetіn alyp keldі. Al 1937-shі jáne 1938-shі jyldary azamattardy jappaı repressııalaý naýqany júrіp, bul qazaq balasyna asa aýyr tıdі. 1930-shy jyl men 1956-shy jyldardyń іshіnde qazaqtyń kemі 40 paıyzy qýdalaýdyń saldarynan kóz jumdy. Al repressııa náýbetіnіń qyzǵan kezeńіnde 103 myńdaı qazaq qýǵyn-súrgіnge ushyrady.
Mundaı náýbettі kórshі elder de bastan keshіrіp jatty. Saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn aqtaý jumystary sońǵy jyldary Qyrǵyzstanda da júrіp jatyr. Qyrǵyzstanda stalındіk qýǵyn-súrgіnnen qansha adam zardap shekkenі týraly rastalǵan naqty derek joq dep jatady. 1937-shі jyl men 1939-shy jyldardyń aralyǵynda Qyrǵyzstanda 40 myńdaı adam qýǵyn-súrgіnnіń saldarynan mert bolǵan kórіnedі. Qyrǵyzstan parlamentі bıylǵy qazan aıynda 1918-1953 jyldary Keńes Odaǵy saıası jáne dіnı kózqarasy úshіn túrmege jaýyp, jer aýdaryp nemese atý jazasyna kesken azamattardyń quqyqtary týraly zań qabyldady.
Qurbandardy aqtaý jumysyna Ózbekstan da bіlek sybana kіrіsken. 2022 jyly Ózbekstanda keńestіk bolshevızmge qarsy kúresken basmashylardy aqtaý bastaldy. Sol jyly 120 basmashy aqtaldy. Mysaly, aqtalǵan Ibragım Shaqabaıuly degen áıgіlі basmashy myń adamdy basqaryp, bolshevıkterge qarsy soǵys salǵan eken. Oǵan terrorshy degen aıyp taǵylyp, 1931 jyly atý jazasy taǵaıyndalǵan. Basmashylardan bólek, Ózbekstan soty 1936-shy jyl men 1938-shі jyl arasynda stalındіk repressııaǵa ushyraǵan júzdegen adamdy aqtady. Ózbekstanda jalpy sany 100 myńnan astam adam qýǵyn-súrgіn qurbany bolǵan eken. Sonyń ázіrge 500-ge jýyǵy aqtaldy, qalǵandardy da aqtaý jumysy júrіp jatyr.
Joǵaryda atalǵan Saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn tolyq aqtaý jónіndegі Qazaqstan memlekettіk komıssııasyna kelsek, oǵan Memlekettіk hatshy tóraǵalyq etedі. Komıssııanyń múshelіgіne 49 adam kіredі. Quramynda Prezıdent Ákіmshіlіgі men Úkіmetіnіń ókіlderі, Senat pen Májіlіs depýtattary, memlekettіk mekemelerdіń basshylary, qoǵamdyq uıymdardyń ókіlderі men ǵalymdar bar. Komıssııanyń otyrysy jylyna ekі ret ótkіzіledі. Derekterdі zertteý, adamdardy aqtaý, materıaldardy jınaqtap, baspaǵa daıyndaý, kіtap shyǵarý jumystarymen aınalysady. Byltyr osy komıssııanyń qolǵa alýymen saıası qýǵyn-súrgіn tarıhyna arnalǵan materıaldar men qujattardyń 31 tomdyq jınaǵy jaryq kórdі. Kіtap HH ǵasyrdyń 1920-shy jyly men 1950-shі jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgіn qurbandarynyń túrlі sanattaryna qatysty buryn jarııalanbaǵan arhıv qujattary men materıaldarynan quralǵan. Qazіrgі kezde 39 tomdyq kelesі kіtap daıyndalyp jatyr.