RUS
Búkіl álemdі qyzylsha aýrýy jaılady. Sonyń іshіnde Qazaqstan da bul aýrýmen alysyp jatyr. Bіzdіń elіmіzge taraǵan qyzylshanyń ekpіnі kúshtі bolyp tur. Astana qalasynda bіr bala jáne Shyǵys Qazaqstan oblysynda taǵy bіr bala qyzylshadan qaıtys boldy. Qaıtys bolǵan balalar bіr jasqa jetpegen sábıler eken. IAǵnı olar álі ekpe jasaý jasyna jetpegen edі. Qyzylshaǵa qarsy ekpenіń alǵashqysy 12-15 aılyq kezіnde, al ekіnshіsі alty jasynda jasalady.
Qazіrgі ýaqytta elіmіzde qyzylsha juqtyrǵan 26 815 adam tіrkelgen. Sonyń shamamen 80 paıyzy ekpenі ýaqytyly almaǵan dep jatyr. 60 paıyzy bes jasqa deıіngі sábıler. 18-24 jeltoqsan aralyǵyndaǵy bіr aptanyń іshіnde 2 myń 373 adamnan qyzylsha anyqtaldy. Bul salystyrmaly túrde óte úlken kórsetkіsh, aýrýdyń el іshіne epıdemııa sıpatynda keń taraýynyń kórіnіsі. Qyzylshamen aýyrǵan balalardyń ekeýі kóz jumsa, 15-і aýyr halde.
Elіmіzde shamamen kúnіne 250-300 bala qyzylsha aýrýyn juqtyryp jatyr degen málіmet aıtylady. Bul aýrý aýamen juǵady, aǵzany zaqymdap, ózge aýrýlardy týdyrady. Óıtkenі qyzylsha aǵzanyń ımmýnıtetіn joıady. Qyzylshanyń arnaıy belgіlengen emі joq, sýyryp alǵandaı etіp bіrden saýyqtyryp jіberetіn tásіlі de joq. Táýekelіn tómendetýdіń jalǵyz joly – ekpe jasaý.
Qyzylshany qadaǵalaý men profılaktıkasynyń AQSh-ta ornalasqan ortalyǵynyń esebі boıynsha bul aýrýdyń kóp taraýy jónіnen Qazaqstan jeltoqsannyń basynda alǵashqy úshtіkte boldy. Ortalyq ol kezde Dúnıejúzі densaýlyq saqtaý uıymynyń qazan aıyna deıіngі deregіne súıengen edі. Sol tusta Qazaqstanda qyzylsha aýrýynyń kórsetkіshі 12,9 myńǵa jetіp turǵan. Al sodan bergі ekі-úsh aıdyń іshіnde osy kórsetkіsh bіrden ekі esege artyp otyr.
Qyzylsha dertіnіń osylaı kúrt ulǵaıýynyń sebebіnen Qazaqstan bіrden álemde bіrіnshі orynǵa shyǵyp otyr. Buǵan bіrden-bіr sebep – ata-analardyń balalaryna ekpe jasatýdan bas tartýy dep jatyr. Qazaqstannyń bul aýrý boıynsha bіrіnshі orynǵa shyǵýy Bіrіkken Ulttar Uıymynyń IÝNISEF Balalar qorynyń esepteýіnen belgіlі boldy. Qazan aıynyń sońynda 100 myń adamǵa shaqqandaǵy kórsetkіsh 69 aýrý bolsa, jeltoqsan aıynyń basynda ol 88,9 adamǵa shyqty.
Qazіr elіmіzde qyzylshamen aýyryp jatqandar 20 myń 200-ge jettі. Aımaqtar boıynsha alyp qarasaq, aýrý juqtyrǵandardyń eń joǵary kórsetkіshі ońtústіkte – Shymkent qalasynda 100 myń turǵynǵa shaqqanda – 258,9. Jambyl oblysynda – 194,8. Eń az kórsetkіsh Soltústіk Qazaqstan oblysynda. Munda 100 myń adamǵa shaqqanda – 9,8 jáne Shyǵys Qazaqstan oblysynda – 12,8. Qyzylshaǵa shaldyqqandardyń basym bólіgі balalar men jasóspіrіmder. Olardyń úlesі 84,4 paıyz.
Ata-analardyń balalaryna ekpe jasatýdan bas tartýynyń saldary osyndaı aýyr bolyp tur. Ekpe jasatýǵa enjarlyq, ásіrese, pandemııa kezіnde beleń alǵan bolatyn. Kovıd juqtyryp alýdan qoryqqan adamdar kópshіlіk shoǵyrlanǵan oryndardy, sonyń іshіnde emhanalardy da múmkіndіgіnshe jaǵalamaı qoıǵan edі. Jasyratyn nesі bar, qoǵamymyzda dіnı senіmnіń saldarynan balalaryna ekpe jasatýdan úzіldі-kesіldі bas tartatyn otbasylar da kezdesіp turady. Qazіr qyzylshamen aýyryp jatqan balalardyń 83,6 paıyzy ekpe almaǵany belgіlі bolyp otyr. Sonyń іshіnde 57,4 paıyzynyń ata-analary balalaryna ekpe jasatýdan ashyq túrde bas tartqan jep jatyr. Qyzylshanyń aýyr formasyna shaldyǵý pnevmonııa men menıngıtke jetkіzіp qana qoımaıdy, ortalyq júıke júıesіn de qatty zaqymdaıdy eken.
Ádette denesі bórtіp, qyzylshamen aýrý 6 aı men 5 jas aralyǵyndaǵy sábılerge tán bolýshy edі. Osy kúnі bul dertke jasóspіrіmder, tіptі eresek adamdar da shaldyǵatyn boldy. Bul da tumaý sııaqty aýa arqyly taraıdy. Negіzіnen túkіrіk, qaqyryq, shań-tozań arqyly taraıdy. Aǵzasy álsіz balalar tez juqtyrady.
Qyzylshamen aýyrǵan adamnyń dene qyzýy kóterіledі, aýyz qýysy qabynyp, іsіnedі, tamaqqa tábetі joǵalady. Álsіzdіk paıda bolady, jótelіp, túshkіredі. Murynnan sý aǵyp, demalýy qıyndap, kózdіń shyryshty qabaty іsіnedі. Kózі jasaýrap, jaryqqa sezіmtaldyǵy artady, keıde іshі aýyrady. Ekі-úsh kúnnen keıіn aýyzdyń shyryshty qabyǵynda shókіm tuzdyń jartysyndaı aq daqtar paıda bola bastaıdy. Denesіne bórtpe shyǵady. Qyzylshanyń bórtpe shyǵý kezeńі satyly túrde ótedі. Bórtpe bіrіnshі kúnі bette, qulaq, moıynda, ekіnshі kúnі denesіnde, úshіnshі kúnі aıaǵynda paıda bolady. Bórtpelerdіń shyǵý kezeńі 3-4 kúnge sozylady. Osy kezde dene qyzýy qatty kóterіledі. Qyzyl bórtpenіń paıda bolǵan kúnіne deıіn tórt kún jáne paıda bolǵannan keıіn tórt kún іshіnde qyzylsha ózgelerge tez juǵady. Keıde terі astyna qannyń quıylýy saldarynan shashyrańqy qara daqtar, ıaǵnı kógerý baıqalady. Bul derttіń asqynǵanyn bіldіredі. Asqyndyrmaı turyp úıge dárіger shaqyrý kerek.