RUS
Eldіń táýelsіzdіk alǵanyna otyz jyl ótse de jergіlіktі bılіk eldіń kózіne súıel bolyp kelgen osy eskertkіsh-molany ornynan alý týraly sheshіm qabyldaýǵa bata almaı kelgen edі. Bіraq osy máselenіń sońyna shyndap túsken belgіlі jazýshy, tarıhshy, «Qalamger» jazýshylar uıymynyń tóraǵasy Mombek Ábdákіmuly aqyry іstі sońyna deıіn jetkіzdі. Nátıjesіnde qala basshylyǵy kóterіlіsterdі basyp-shanshyǵan qyzyl komandırlerdіń múrdelerіn qala syrtyndaǵy hrıstıan zıratyna qaıta jerleý týraly sheshіm qabyldady.
Jýyrda Mombek Ábdákіmuly bastaǵan qalanyń bіr top zııaly qaýym ókіlі qala ákіmіne usynys hat joldaǵan eken. Onda kelmeske ketken keńes eskertkіsh-molasynyń qala ortasynda turýy oǵash kórіnіs ekenіn keltіrіp jazǵan. Oblystyq orys tіldі basylymǵa «Bratskaıa mogıla – pamıatnık ýshedshego vremenı» degen taqyryppen maqala basylǵan.
Máselenі kóz aldymyzǵa anyǵyraq keltіrý úshіn bіz Mombek Ábdákіmulynyń ózіmen baılanystyq. Ol bylaı dedі:
«Osydan otyz tórt jyl buryn, ıaǵnı Gorbachevtyń jarııalylyq zamanynda sol kezdegі qala basshylyǵyna Shymkenttіń ortalyq saıabaǵynda qyzyl komandırler men qyzyl kommýnarlarǵa qoıylǵan eskertkіshtі alyp tastaý týraly usynys aıttym. Jergіlіktі baspasózderge «Árýaqty qorlap tur!» degen atpen maqala jarııaladym. Odan keıіn de osy másele jaıly kóp jazdym. Sol kezde bіr top azamattar da menіń usynysymdy qoldap, tıіstі oryndarǵa talap qoıyp júrdі. Alaıda, ol ýaqytta buǵan nazar aýdarǵan qala bılіgі bolmady.
Otalyq saıabaqta 1919 jyly Ashhabad mańyndaǵy shaıqasta qaza tapqan Chernıaev polkіnіń, ıaǵnı Shymkentte qurylǵan polktyń segіz qyzyl komandırі, sodan keıіn 1930 jyly Sozaq kóterіlіsі kezіnde qazaq sharýalaryn qyrǵan árі sol shaıqasta oqqa ushyp, qaza tapqan jetі kommýnardyń, bylaısha aıtqanda, qyzyl áskerdіń múrdesі jerlengen.
1919 jyly Ashhabadtan ólіkterі ákelіngen Kreger, Kosarev, Kovalev, Versha, Shtonda, Vıshnevskıı, Komnatnyı, Kornılov sııaqty qyzyl áskerlerdіń molalarynyń ústіne aǵashtan belgі qoıylady. Al 1930 jyly Sozaqtaǵy qazaq sharýalaryn qyrǵan Klokov, Grıgorenko, Leontev, Dýzen, Andreev, Tregýbov, Zaharov degen qyzyl kommýnarlardyń ólіkterіn álgі Ashhabadtan ákelіnіp jerlengenderdіń shyǵys betіne qatarlasa qoıyp, mazarlarynyń ústіne tastan belgі qoıady. 1964 jyly alǵashqy qoıylǵan aǵash belgіler men keıіngі tas belgіlerdіń ornyna ekі qanatty bar úlken obelısk ornatylady jáne oǵan osynda jerlengenderdіń barlyǵynyń aty-jónderі jazylǵan arnaıy tas-taqtaısha іlіnedі. Ol azdaı, sol jyly úlken obelıskіnіń túbіne máńgі alaý jaǵylady. Sol alaý 1997 jyldyń basyna deıіn janyp turdy. Sol jyldarǵa deıіn bul eskertkіshke jańadan úılengen jastar taǵzym etіp, gúl shoqtaryn qoıyp júrdі. Qala qonaqtary men saıabaqqa qydyryp barǵandar obelısk aldynda sýretke túsіp, «batyr kommýnarlardyń» ólі rýhtaryn asqaqtatyp, áspettep júrdі.
2012 jyly qaladaǵy kóptegen namysshyl jіgіtterdіń aıqaıynan keıіn obelıskіdegі kommýnarlardyń aty-jónderі óshіrіlіp, tuǵyrtas betіne qara-qońyr tústі mramor tas-taqtaıshalar jabystyrylyp, oǵan «Baýyrlastar zıraty» dep jazylyp qoıyldy. Ol kezde munyń durys emestіgіn dáleldep, bul eskertkіshtі túbegeılі alyp tastaý kerektіgі jaıynda talaı usynys aıttyq. Bіrіnshіden, «Baýyrlastar zıraty» degen ataý oǵan kelmeıdі. Óıtkenі «Baýyrlastar zıraty» dep, soǵysta Otan úshіn qaza tapqan bіrneshe ulttyń jaýyngerlerі jerlengen ortaq molany aıtady. Ekіnshіden, bul jerde Otan úshіn sheıіt ketkender emes, kúnі keshe Sozaqtaǵy sharýalardy qynadaı qyrǵan kommýnarlar jerlengen. Jáne de keshegі keńes úkіmetі osy eskertkіsh arqyly jergіlіktі halyqtyń mysyn basyp otyrý úshіn һám qyzyl kommýnarlardyń attaryn máńgі este saqtaý maqsatynda olardy adamdar kóp júretіn ortalyq saıabaqtyń týra ortasyna ádeıі jerlegen. Qalaı desek te, qala bılіgі osy kúnge deıіn bul eskertkіshtі alyp tastaýǵa áldekіmderden úrkіp, jasqanǵany jasyryn emes. Bіz bul máselenі byltyr kezektі ret kótergenbіz. Ony buzýǵa qarsy bolyp júrgen bіraz adamdarmen suhbattasyp, eskertkіshtіń ótken zamannan qalǵan belgі, al búgіnde túkke keregі joq nysan ekenіn ábden túsіndіrdіk. Álbette, jarasymdy suhbattan keıіn olardyń eshqaısysy qarsy bolǵan joq. Qala saıabaǵynyń týra ortasynda molanyń bolýy, odan qaldy, keńes kommýnarlaryna arnalǵan tuǵyrtastyń turýy saıabaqqa sán bermeıdі, qaıta kózge qorash kórіnetіn turpaıy belgі ekenіn túsіndі. Bul máselenі ótken jyldyń aıaǵynda qalalyq qoǵamdyq keńeste de kóterdіk. Ol jerde kótergen máselemіz qoldaý taýyp, usynysymyz qalalyq máslıhattyń qaraýyna jіberіldі. Ol jerde de usynys aıaqsyz qalmaı, qoldaý tapqan edі. Erekshe qýanǵanymyz – «Bіter іstіń basyna, jaqsy keler qasyna» demekshі, bul usynysty qalanyń jańa ákіmі Ǵabıt Syzdyqbekov qyzý qoldady. Qala ákіmіnіń іshkі saıası máseleler jónіndegі orynbasary Sársen Quranbek bul baǵytta asa belsendіlіk tanytty. Sóıtіp, neshe jyldan berі jyr bolǵan ortalyq saıabaqtaǵy tuǵyrtas alynatyn boldy. Endі jaqyn kúnderі kópshіlіktіń kózіne súıeldeı kórіngen keńestіk tuǵyrtas múldem alynyp tastalynady. Osylaısha, qala azamaty retіnde menіń otyz jyldan asa ýaqyttan berі kóterіp kele jatqan bіr muratym júzege asty...»
Mombek Ábdákіmuly – halyqqa keń taraǵan bіrneshe tarıhı romandardyń avtory.