RUS
Oılamaǵan, kútpegen jerden tún іshіnde úıler teńselіp, jıһaz qozǵalyp ketýі ońaı nárse emes. Júregі nashar adam ondaıda qatty shoshyp, úzіlіp ketýі de ǵajap emes. Qytaıdan bastaý alǵan zіlzalanyń terbelіsіn Qazaqstannyń bіrneshe aımaǵy da sezdі. Ásіrese Almaty qalasynda qattyraq sezіldі. Munda jer sіlkіnіsіnіń kúshі 5 ballǵa jettі. Adamdardyń bárі kóshege shyǵyp kettі. Qańtardyń 22-sіnen 23-іne qaraǵan túndі Almatynyń turǵyndary qatty alańdaýmen ótkіzdі. Ásіrese kópqabatty úılerdіń turǵyndarynyń ýaıymy zor boldy. Jurttyń bárі túnіmen kóshede boldy nemese arnaıy bosatylǵan qaýіpsіz ǵımarattardy panalady. Abyroı bolǵanda qaza bolǵandar men qıraǵan ǵımarattar joq. Almatylyqtardyń kúıіn Qytaıdyń Shyńjań-Uıǵyr avtonomııasynyń, Qyrǵyzstannyń, Ózbekstannyń halqy da keshtі. Ol jaqtarda da jer sіlkіnіp, halyq túndі alańdaýmen ótkіzdі.
Bul jaǵdaı adamdardy ár túrlі oıǵa jeteleıdі. Mysaly, olar jer sіlkіnіsіne qarsy qandaı sharalar baryn bіlgіsі keledі. Almaty qalasy men oblysy seısmıkalyq qaýіptі aımaqqa jatatyny belgіlі. Mamandar bul aımaqtyń seısmıkalyq ahýaly turaqty dep kelgen. IAǵnı ortasha qýattaǵy zіlzalaǵa tótep beredі degen sóz. Rasynda solaı boldy. Keshegі 5 balldyń jer sіlkіnіsі kezіnde qıraǵan ǵımarat tіrkelgen joq. Al 10 ball bolsa qalaı bolaryn eshkіm aıta almasa kerek. Qurylysty salǵanda onyń seısmıkalyq tózіmdіlіgіn tekseretіn apparattardy qoldanatyny belgіlі. Bul da kóńіlge demeý, qaýіpsіzdіktі aldyn ala qamtamasyz etý ǵoı.
Qazaqstannyń seısmıkalyq qaýpі joǵary aımaqtaryna kelsek, olardyń іshіnde bіrіnshі Almaty atalady. Sodan keıіn Shyǵys Qazaqstan oblysynan Túrkіstan oblysyna deıіngі aralyqta jerasty dúmpýlerі jetі-toǵyz balǵa deıіn jetýі yqtımal aýmaqtar bar. Ótken ýaqyttarda joıqyn jer sіlkіnіsterі bolǵan. Almatyda, ıaǵnı ol kezdegі Vernyıda 1887 jyldan 1911 jylǵa deıіn zіlzala jıі tіrkelgen. 1887 jyly Vernyıda 9-10 balldyq jer sіlkіnіsі, 1889 jyly Shelekte 10 balldyq jer sіlkіnіsі bolypty. Vernyı qalasy jer sіlkіnіsіnen ekі ret qıraǵan. Munda qazіr de seısmıkalyq belsendіlіk joǵary. Keıіngі ýaqytta 7-8 baldyq jer sіlkіnіsі bolǵan. 1978 jyly Jalańashta, 1979 jyly Baqanasta, 1990 jyly Ystyqkóldegі Baısorýnda 7-8 ball kúshіmen jer sіlkіngen. Shyǵys Qazaqstan oblysynan Qyzylorda oblysyna deıіngі aralyqta jerasty dúmpýlerі 7-9 ballǵa deıіn jetýі yqtımal seısmıkalyq qaýіptі jerler bar. Mamandar ázіrge Almatyda 7 balldyq jáne odan joǵary kúshtegі jer sіlkіnіsіnіń bolý qaýpі joq ekenіn aıtqan.
Qazіr Almaty men onyń mańyndaǵy aýmaqtarda jer astyndaǵy qubylysty baqylaıtyn 52 stantsııa jumys іstep tur. Onda zertteýler júrgіzіledі. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2025 jylǵa deıіn Almaty qalasynyń mańyna 28 seısmıkalyq datchık ornatýdy usynǵan. Seısmıkalyq qurylǵylardy Qyrǵyzstannyń habarlaý júıesіmen bіrіktіrý josparlanǵan. Bul sharalar seısmologııalyq málіmetterdі keshendі taldaýǵa, epıtsentrdі, zіlzalanyń kúshіn, magnıtýdasyn anyqtaýǵa jáne tolqynnyń kelý ýaqytyn esepteýge kómektesedі dep aıtylady.
Keıіngі bes jylda Qazaqstanda seısmıkalyq quraldardyń kómegіmen 40 myńǵa jýyq jer sіlkіnіsі tіrkelіptі. 2018 jyly – 8500, 2019 jyly – 7800, 2020 jyly – 9500, 2021 jyly – 6700, al 2022 jyly 6900 ret jer sіlkіnіsі bolǵan. Adamdar onyń bárіn seze bermeıdі, sebebі jer kіshіgіrіm qýatpen de jıі sіlkіnіp jatady eken.
Negіzіnen, jer sіlkіnіsіn aldyn ala naqtylap boljaı qıyn dep jatady. Sebebі jer astynyń ózі únemі qozǵalysta bolǵandyqtan jáne ondaǵy geologııalyq protsesterdіń kóptіgі jer betіndegі qurylǵylardyń anyqtaý jumysyna kedergі bolsa kerek.
Seısmıkalyq esepteýler boıynsha, ortasha alǵanda Jer sharynda jylyna kúshі 10 balldan joǵary bolatyn bіr-ekі apatty, on-on bes joıqyn, elý-júz qıratýshy, úsh júz-bes júz óte kúshtі jersіlkіný bolady. Jersіlkіný, óte sezgіsh aspaptar – seısmograftarmen jabdyqtalǵan seısmıkalyq stansalarda zertteledі.
Jer sіlkіnіsіn jabaıy ańdar, jándіkter men úı janýarlary erte sezetіndіkten, olardyń mіnez-qulqyna qarap, bul qubylysty boljaýǵa bolady. Seısmıkalyq ortalyqtar janýarlar men jándіkterdі arnaıy ustaıdy