RUS
Bul sózdіń zańdy anyqtamasy da joq. Ult ıdeologııasynyń bіr qanaty deýge de keledі. Sebebі «Orys álemі» termınі dúnıejúzіnіń orystіldі turǵyndaryn bіrіktіrýdі meńzeý úshіn qoldanylatyn sóz. Keıbіr zertteýshіler «Orys álemі» degendі qandaı da bіr túsіndіrmesі joq belgі, oǵan saıası elıta jaǵdaıǵa qaraı tıіmdі tusynan paıdalana berý uǵymyn shegelep qoıǵan dep jatady.
«Orys álemі» uǵymy burynnan bar. Al onyń qazіrgі ýaqyttaǵy tujyrymdamasy 1990 jyldary paıda boldy. «Orys álemі» degendі betke ustaǵandardyń kópshіlіgі sol tusta Reseı elıtasyna jaqyn adamdar boldy. «Orys álemіn» 2008 jyldan bastap Reseı úkіmetі syrtqy saıasatta paıdalana bastady, onyń doktrınasy paıda boldy. «Orys álemі» bіrіnshі kezekte Reseı, Belarýs jáne Ýkraına elderіn bіrіktіrýge jáne orystіldі turǵyndary bar ózge de elderge yqpalyn kúsheıtýge bet burdy. Shamasy kelse orys tіlіn qorǵaımyz degen syltaýmen Baltyq jaǵalaýy elderіne tіze batyrǵysy keledі. «Orys álemі» doktrınasy 2014-2022 jyldary Reseıdіń Ýkraına jerіne qarýmen kіrýіn aqtaý úshіn paıdalanyldy.
Demek, «Orys álemі» uǵymy Reseı úkіmetіnіń qolyndaǵy kúzіrge aınaldy. Onyń doktrınasy men tujyrymdamasy jazyldy jáne barsha orys ataýly men orystіldі adamdardy bіrіktіrýdіń uranyna jáne qorǵaýdyń qarýyna aınalyp otyr. «Orys álemі» orystardy bіrіktіrіp jáne qorǵap qana qoımaıdy, jerіnde orystar da ómіr súretіn shet elderge yqpalyn arttyrýǵa kúsh salady, qajet jaǵdaıda qarý qoldanady. Osynyń naqty mysaly – orystardy ultshyldardan qorǵaý degen syltaýmen Ýkraınany kúshpen ózіne qosyp alý áreketі. Munda іzgіlіk bar deýge kelmes, kerіsіnshe, kórer kózge álіmjettіlіk bar. Bіr sózben aıtqanda, Reseıdіń «Orys álemі» doktrınasy nemese tujyrymdamasy álemdegі orysy bar elder úshіn qatty alańdaıtyn nárse bolyp tur. Bul jaǵynan ásіrese bіz sııaqty kórshі elderdіń uıqysy shala. Óıtkenі kórshіlerі «Orys álemіn» betperde etken Reseıden kez-kelgen ýaqytta, oılamaǵan jerden qaǵajý kórýі múmkіn.
Orys tіlіn qorǵaý demekshі, «Orys álemіn» aldyna salǵan Reseı bılіgі Ortalyq Azııa elderіn de jіtі nazarda ustap otyr. Reseı Ortalyq Azııa elderіnde orys tіlіn órkendetý jáne ol jaqtaǵy orystardyń ústem bolýy úshіn áreket etedі. Mundaı jumysty júrgіzý «Orys álemі» doktrınasynyń bіr tarmaǵy. Ótken jyly Astanaǵa Reseı prezıdentі Vladımır Pýtın jumys saparymen kelgende jasalǵan bіrtalaı kelіsіmnіń іshіnde Qazaqstannyń ońtústіk oblystarynda taza orys mektepterіn salý kelіsіmі de boldy. Bіzde onsyz da qazaq-orys aralas mektepterі barshylyq. Soǵan qaramaı elіmіzde tórt taza orys mektebі Reseıdіń bıýdjetі esebіnen salynatyn bolǵan. Ol mektepterdіń muǵalіmderі Reseıden qonys aýdarylady eken.
Ortalyq Azııada orys mektepterі eń kóp el Tájіkstan. Tek 2022 jyly Tájіkstanda Reseıdіń aqshasyna bes taza orys mektebі salynǵan. Al ol eldegі taza orys mektebіnіń sany 60, tájіk-orys aralas mektebі 244 eken. Sodan bolar, Tájіkstandaǵy barlyq orys synyptaryn aldaǵy oqý jylynda oqýlyqpen tolyq qamtamasyz etýdі Reseı óz mіndetіne aldy. Bul úshіn Federaldyq bıýdjetten 200 mıllıon rýbl qarjy bólіnіptі.
Ótken jeltoqsanda Reseıdіń Syrtqy іster mınıstrі Sergeı Lavrov Túrkіmenstan bılіgіne orys tіlіne degen qamqorlyǵy úshіn rızalyq bіldіrdі. Túrkіmenstan halqynyń 12 paıyzy ózіnіń ana tіlі retіnde orys tіlіn ataıtyn kórіnedі. Lavrovtyń aıtýynsha, Túrkіmenstanda orys tіlіn damytýǵa jáne orys mádenıetіn órіstetýge jergіlіktі bılіk kúsh salyp jatqan kórіnedі. Orys tіlі Qyrǵyzstanda da keń taraǵan, onyń Ózbekstandaǵy jaǵdaıy da jaman emes. Ózbekter óz sheńberіn qanshalyqty taza ustaýǵa áreket etkenіmen de «Orys álemіnіń» súıkenbeıtіn jerі joq.
«Orys álemі» osy kúnі Afrıka elderіnde de jemіstі jumys іstep jatyr. Orys tіlі Afrıkanyń Kot-d'Ivýare, Býrkına-Faso jáne Ýagadýgý degen elderіnde mektepterde oqytyla bastapty.
Orystyń qazіrgі bılіgіnіń tіldі qorǵaý jáne bóten jerlerde damytý degen saıasaty tіksіndіretіnі bolmasa, orys tіlіnіń ózіnde turǵan eshteńe joq, negіzі. Ol da bіr halyqtyń tіlі. Sol tіldі saýdaǵa salyp, ózgelerge yqpalyn kúsheıtýdі kózdep otyrǵan orys halqy emes, sol halyqtyń qazіrgі bılіgі. Al tіldі jeleý etіp «Orys álemі» degen jalpylama túsіnіktі qarý etіp betke ustaǵanyn kіm unata qoısyn. Orys emester buǵan osqyryna qaraıdy. Qazaq «Ózge tіldіń bárіn bіl, óz tіlіńdі qurmette» degen ustanymdaǵy halyq jáne orys tіlіn syrttan telіmese de jaqsy meńgergen. Elіmіzdіń bılіgі de orys tіlіne kelgende myrzalyq tanytyp otyr. Tek óz tіlіmіzge ıe bolý bárіmіzge syn. Orys tіlіne elіmіzde eshqandaı shekteý joq bolýy qazaq tіlіne nuqsan keltіrmeýі kerek. Qazaq tіlіnіń qoldanysyn jandandyrý qazaqtyń óz qolynda degіmіz keledі.