RUS
Osy turǵyda bіzdіń tіlshіmіz Erbol Bіrǵanym ekolog maman Aınur Seılhanmen tіldesken bolatyn. Óz suhbatynda Aınur hanym, eko ádetterdі qalyptastyrý týraly jáne Qazaqstannyń ekologııasyndaǵy negіzgі máseleler týraly áńgіme órbіtken bolatyn.
Aınur hanym, suhbattasýǵa kelіskenіńіz úshіn kóp raqmet. Alǵashqy suraǵyma kelіp toqtalsam: Qazaqstan Respýblıkasynda ekologııamen baılanysty qandaı basty máseleler bar?
- Paıdaly qazbalardy óndіrý jáne óńdeýdіń (qorǵasyn, myrysh, fosfor, hrom óndіrіsі) ósýі. Munaı men gaz óndіrý kezіnde іlespe gazdy jaǵý. Atmosferaǵa kómіrtek pen qorǵasyn totyǵyn shyǵaratyn avtokólіkter sanynyń kóbeıýі. Olardy paıdalaný kezіnde sapasy tómen janarmaılar quıylyp, kóbіnese paıdalanylǵan gazdardy tazartýǵa arnalǵan súzgіler qoldanylmaıdy.
Qazaqstandaǵy aýqymdy qalalardaǵy (Astana, Almaty, Shymkent) aýanyń lastaný máselelerі qalaı sheshіlýde?
- 2025 jyly 10 qalada aýa lastaný kórsetkіshіn joǵary kórsetkіshten ortashaǵa deıіn tómendetýdі kózdeıtіn "jol kartasyn" júzege asyrý josparlanýda. Aldaǵy jyldary aýanyń lastanýyn ǵana emes, sondaı-aq sý asty qoımalarynyń da lastaný jaǵdaıyn jaqsartýǵa múmkіndіk beretіn bіrqatar keshendі shara qolǵa alynady dep kútіlýde.
Qazaqstandaǵy eko aǵartý іsіnіń jetіstіkterі men kemshіlіkterіn atap óte alasyz ba?
-Jetіstіkterі: Qazaqstan Úkіmetі BUU-na Semeı óńіrіn qaıta qalpyna keltіrý baǵdarlamasyn ázіrleýge ótіnіm berdі. Oǵan ıadrolyq qarý synaqtarynyń zardabyn zertteý jáne radıoaktıvtі aımaq mańynda turatyn turǵyndarǵa gýmanıtarlyq kómek kórsetý boıynsha keshendі sharalar kіredі. BUU Assambleıasy Semeı óńіrіn qalpyna keltіrý jónіndegі rezolıýtsııany qabyldady. Qazaqstannyń damyǵan ındýstrıaldy el retіndegі ekologııalyq problemalary ondaǵan jyldar boıy jınalyp keldі. Óz resýrstaryn jaqsartý úshіn Qazaqstan qorshaǵan ortany qorǵaý máselelerіmen aınalysatyn kóptegen aımaqtyq jáne halyqaralyq uıymdarǵa qatysady.
Kemshіlіk tustary: 2023 jyldyń sońynda Halyqaralyq reıtıngtіk agenttіkter Qazaqstan ekonomıkasynyń táýelsіz reıtıngі men ınvestıtsııa jaǵynan senіmdі ekenіn rastady. Úkіmet Ulttyq bank jáne jergіlіktі atqarýshy organdarmen bіrlesіp ınflıatsııany baqylaý jáne tómendetý jónіndegі keshendі sharalardy іske asyryp jatyr. Nátıjesіnde ótken jyly ol 2 eseden astam tómendep, 9,8% boldy
Jas urpaq ekologııalyq máselelerdі sheshýge áser ete ala ma?
- Árıne , jas urpaq keleshek jer qoınaýynyń ıelerі bolǵandyqtan, keleshek urpaq ekologııany jaqsy ne jaman jaqqa burý múmkіnshіlіgіne ıe.
Ekologııalyq ádetterdі qalaı qalyptastyrýǵa bolady jáne bіrіnshі kezekte neden bas tartý kerek?
- Menіńshe, ádet - bul mіnez qalyptastyrýdyń qysqa joly, al mіnez- ol keleshek tulǵanyń basty kelbetі. Mіnezі jaqsy adam jaqsy ádetterge qumar keledі, máselenі únemі keń turǵydan oılaı alady. Keleshek urpaqtyń da múddelerіn oılaı alady. Bіzder jaqsy eko ádetterdі óz ómіrіmіzden bastaǵanymyz durys dep senemіn. Mysaly, men kúndelіktі ómіrde plastıkalyq zattardy qoldanbaýǵa tyrysyp júrmіn, qoqysty erіnbeı óńdeýge tyrysamyn. Bul joqshylyqtan emes! Keleshegіmdі oılaýdan ekenіn bіlemіn.
Balalarǵa eko-ádetterdі qalaı sіńіrýge bolady, sebebі eresekterdіń ózіne de olardy ustaný qıynǵa soǵady?
-Iá, bala túgіlі eresek adamdar úshіn de bіr nárseden ǵıbrat alýǵa úıretken kіsіnіń ádetіn ómіrіnde oryndaı ma? Oryndasa jetіstіshі qaıda? Degen suraqtar keledі. Endeshe, balalar úshіn de teorııadan górі praktıka mańyzdyraq! Bala estіgenіnen, kórgenіn qaıtalaıdy, sondyqtan ózіmіz (eresekter) jaman ádetterden bastartqanymyz jón. Jaman ádetter, oıdaǵy shekteýlerden arylmaý: qoqysty kóp óńdeýdі kedeılіktіń belgіsі retіnde kórý, kerіsіnshe ysyrap qylyp qoqys tastaǵanda adam ózіn baı (toıynǵan) bolyp sezіnýі. Bul bіzdіń mentalıtetіmіz bolyp barady. SODAN bіzde, qazaqta qoqystan kóp óndіrіs jasap ekologııamen kúresken qytaı halqyn ǵaıbattaý qalypty jaǵdaıǵa aınalyp ketken. Asylynda, bіz olardyń qaıta óndіrіp otyrǵan ónіmderіn kóptep satyp alýshymyz!- deıdі, Aınur Seılhan.
Suhbat alýshy: Erbol Bіrǵanym