RUS
Qoqysty qaıda qurtýdyń esebіn tappaǵan qala sharýashylyqtary ony jaıyp, ústіnen kýltıvatsııa júrgіzetіn kezderі de bolyp jatady. Qalalardaǵy qoqystyń qolqany qabar jaǵymsyz ıіsі men jaıylǵan tútіnі turǵyndarǵa óte jaısyz tıetіnі túsіnіktі. Muny ekologtar jıі aıtyp ta júr. Al qala turǵyndarynyń іshіnde qoqystaryn túndeletіp qabymen jol jıegіne tastap ketetіnder de az emes. Qysqasy, qoqysty ruqsat etіlmegen jerge tastaý nemese kólіk qorabynan aýdaryp ketý sııaqty keleńsіz áreketterge qarsy shara qoldanylatyn boldy.
29-aqpanda Parlament Májіlіsіnde depýtattardyń aldynda sóılegen Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrі Erlan Nysanbaev qoqys máselesіn kóterdі. Ol qoqysty ruqsat etіlmegen oryndarǵa tastaıtyndar úshіn jaýapkershіlіktі qataıtý jaıly aıtty. Mınıstrdіń sózіnshe, qoqysty kez-kelgen jerge tastap ketetіnderge aıyppuldy kóbeıtý kózdelgen.
Qazaqstan aýmaǵy boıynsha 2023 jyly 4,1 mıllıon tonna qoqys shyǵarylǵan eken. Sonyń 24 paıyzy óńdelіptі. Byltyr bіr ǵana Astananyń ózіnde ruqsat etіlmegen jerlerdі qoqyshanaǵa aınaldyrýdyń 200 jaǵdaıy anyqtalypty. Ákіmdіkter sonyń 86 paıyzyn joıǵan.
Endі Parlament májіlіsіnde qoqys problemasyn sheshýdіń joldary talqyǵa túsіp, bіr sheshіmі tabylar, bálkіm. Tazalyq pen tártіp úshіn talap kúsheıýі kerek. Al talap zańmen kúsheıtіlse nátıje de bolar. Kele-kele qoqysty óńdeý jolǵa qoıylsa, problema azaısa kerek. Qoqysty 100 paıyz óńdep, paıdaǵa asyratyn elder de az emes. Odan elektr jáne jylý qýatyn alyp jatqan elder bar. Tіptі keıbіr damyǵan elder óńdep paıdaǵa asyrý úshіn syrttan mıllıondaǵan tonna qoqysty satyp ta alady eken. Mysaly, Fınlıandııa sońǵy ýaqytta Italııadan qoqys satyp alyp júr. Odan óndіrіlgen elektr qýaty men jylýdy ondaǵan myń páter men jer úılerge ǵana emes, ónerkásіp oryndaryna da paıdalanyp otyr. Osy kúnі Fınlıandııa Reseıden munaı men gazdy da, otyn men kómіrdі de almaıtyn bolypty. Bul, bіr jaǵynan, qorshaǵan ortanyń taza bolýyna da septіgіn tıgіzse kerek. Qoqystan, sonymen qatar, jylyna 140 myń tonna kompost degen tamasha tyńaıtqysh óndіrіp, shet elderge eksporttaıdy.
Novregııa ózіnіń qoqysynan jelіm, temіr, qaǵaz, aǵash zattaryn bólіp shyǵaryp, óńdep, shet elderge eksporttaıdy eken. Al qoqystan óndіrgen elektr qýaty men jylý qýaty ózderіne jyl boıy jetіp artylady. Olar 4 tonna qoqystan 1 tonna mazýttyń kúshіn alady.
Amerıka jylyna 82 mıllıon tonna qoqysty óńdeıdі eken. Odan túrlі paıdaly buıymdar jasap shyǵarady. AQSh-ta 550 qoqys óńdeý zaýyty jumys іsteıdі. Keı shtattarda qoqystan gaz óndіrіp, turmysta qoldanady.
Qoqysty paıdaǵa asyratyn elderdіń bіrі Germanııa. Berlındegі bіr ǵana qoqys óńdeý zaýyty 8 myń adamǵa jumys beredі. Taǵy bіr qoqys órteıtіn Ruhleben degen fabrıkanyń óndіrgen elektr qýaty 61 myń páterdі jyl boıy elektr jaryǵymen tolyq qamtamasyz etedі eken. Germanııa óz qoqysy jetpegen soń syrttan jylyna 4 mıllıon tonna qoqys satyp alady. Syrttan alǵan ár tonna qoqystyń ústіnen 800 dollar paıda kóredі. Syrttan ımporttaǵan 4 mıllıon tonna qoqystan 3 mıllıard 200 mıllıon evro taza paıda kóredі. Bul elde qoqysty suryptaýmen jáne óńdeýmen aınalysatyn jeke kásіporyndar da kóp.
Japondar qoqystan jylyna 1 mıllıon tonna temіr, 50 myń tonna túrlі-tústі metall ajyratyp alady eken. Olar zalalsyzdandyrylǵan jáne óńdelgen qoqystan teńіzdіń betіne jasandy aral salady. Ol araldarda ómіr súrýge bolady. Óńdelgen plastık ydystardan japondar sport kıіmіn, keńse taýarlaryn, keńse jıһazyn, jumysshylardyń arnaıy kıіmіn, kіlem, mektep formasyn, jáne basqa buıymdardy jasaıdy.
Búkіl Shvetsııadaǵy úıler men keńselerdіń, ónerkásіp oryndarynyń jylýynyń 20 paıyzy qoqystyń esebіnen. Sonyń іshіnde qoqystan alynǵan qýatpen jylytatyn jeke úılerdіń ózі mıllıonǵa jýyq. Al qoqysqa ketken jaman qaǵazdan taza qaǵan, jaman plastıkten taza plastık shyǵarady. 1 tonna munaıdan alatyn qýatty 4 tonna qoqystan alady. Olarda elektr qýaty men jylý qoqystan ońaı óndіrіledі dep jatady. Ózderіndegі 32 elektr stantsııasynyń jumysyn toqtatpaý úshіn qoqysty Germanııa, Anglııa, Italııa, Norvegııa, Belgııa jáne Irlandııadan satyp alyp otyrdy. Nıderlandydaǵy jaǵdaı da Shvetsııadaǵyǵa uqsas.
Qoqysty óńdep paıdaǵa asyrý, ıaǵnı qoqystan elektr qýatyn óndіrý, myń-san buıym shyǵarý, olardy eksporttaý eldіń básekege qabylettі ekenіn jáne damyǵan elderdіń qatarynda turǵanyn kórsetse kerek. Endeshe bіz de solarǵa uqsap baqsaq jaman bolmaspyz. Qoqysty óńdeý men paıdaǵa asyrýdyń arqasynda aýlalar men kósheler tazarady, kez-kelgen buryshta qoqys jatpaıdy. Al odan óndіrgen buıymdar men elektr qýaty ekologııalyq taza ónіmge jatady. Árі qoqys – qyp-qyzyl tabys kózі eken.