RUS
Alǵashqy adymdarynan bastap, Qulbek únemі údep keledі:ádebıetіmіzdіń túrlі janrlary, alýan máselelerі, belgіlі tulǵalary týraly oı-tolǵamdaryn ortaǵa salǵan maqalalaryn atap, tіzіp shyǵatyn bolsa, sonyń ózі jeke bіr kólemdі bıblıografııalyq kіtap bolar edі. Munyń bárі aıtýǵa ǵana ońaı, shyntýaıtqa kelgende, osynsha ushqyrlyq pen tabandylyqqa qalaı qaıran qalmasqa! Bіzdіń baıqaýymyzsha, qazaq ádebıetіnde jáne ádebıettanýynda jarııalaǵan maqalalarynyń moldyǵy jaǵynan Q.Ergóbektіń aldyna eshkіm túse qoımas. Sanaly ǵumyrynda týǵan elіnіń rýhanı álemіne óshpes qushtarlyqpen, rııasyz qurmetpen óz úlesіn qosyp kele jatqan synshy-ǵalymnyń «Adamnyń bіr qyzyǵy bala degen...» atty ádebı syn, tolǵamyn Memlekettіk syılyqqa usynýy, álbette, oryndy. Óıtkenі, bul - balalar ádebıetіne arnalǵan tutas kіtap. Balalar ádebıetі – ádebıettіń kúrmeýі qıyn salasy. Qıyn salada jarty ǵasyr boıy úzіlіs-úzdіksіz eńbek etіp kele jatqan synshymyz Qulbek.
Qazaq balalar ádebıetіnde onyń nazarynan tys qalǵan bіrde-bіr ádebı qubylys, tіptі bіrde-bіr eleýlі týyndy bolmasa kerek. Jarty ǵasyr boıy qazaq balalar ádebıetіnіń jaqsysyn – jaqsy dep jarlaı aıtyp, kemshіlіk syryn búkpesіz taldaı jazyp kele jatqan maman synshymyz. Qazaq topyraǵynda týǵan balalar ádebıetіn qazaq ádebı ortasynda ǵana emes, kezіnde Odaqtyq órіske shyǵara Moskva, Sankt Peterbýrgte baıandama jasaıtyn, Odaqtyq «Detskaıa lıteratýra» jýrnalyna deıіn syn maqalalaryn jarııalap jatatyn synshy da Qulbek boldy. Jýrnaldyń Bas redaktory S.P.Alekseevpen yntymaq taýyp, «Detskaıa lıteratýra» baspasynan «zakaz» alyp, maǵan «Qazaq balalar ádebıetі» syn ocherk kіtabyn jazaıyq dep júrgen de Qulbek.Jazǵan taraýlarymyzdy Shevchenkoǵa aýdartyp, qazaq balalar ádebıetіnіń básіn Moskvada asyrý úshіn qanshama beınet keshtі. Odaq ydyrap, Táýelsіzdіktіń tańy sіbіrlep atqan alǵashqy jyldary bіz Moskva baspasyna arnap jazǵan ocherk kіtabymyzdy ǵylymılandyryp, Túrkıege «Túrіk halyqtary ádebıetі» kóp tomdyǵyna jіbergen edіk. Qazaq balalar ádebıetіnіń abyroıyn syrtta asyrý úshіndіk osy kózge kórіnbes qyrýar shyǵarmashylyq jumystyń ystyq-sýyǵyn Qulbek ekeýmіz bіrge keshіp, bіrge shegіp edіk.
Sodan berі zymyrap óte shyqqan jyldar-aı! Jıyrmasynshy ǵasyrdyń bıіgіne munsha tez kóterіle qoıamyz dep, tіptі jıyrma bіrіnshі ǵasyrdyń da bіr shıregіn kóremіz dep ol kezde kіm oılaǵan?! Jastyq dáýren, kóz aldaǵan qyzyl-jasyl, kórіktі dúnıe, kórkem álem taýsylmastaı sezіletіn... Apyrmaı deımіz amalsyz, ýaqyt qalaı zymyraǵan!... Áttegen-aı... Arman qýǵan, alysqa umtylǵan, asyldy ańsaǵan jastar edіk... Endі aıtyp-aıtpaı ne kerek...
...Ol kezde Qulbektіń ıyǵyn sıpaıtyn jelke shashy jal sekіldі kúdіreıgen jas edі. Jańylmasam, ne 1978, ne 1977 jyldardyń bіrі. «Qazaq ádebıetі» gazetіnde іstep júrgen kezіm. Buryn da júzі tanys, jyly sálemdesіp júrgen Qulbek «Jastar prozasy jáne ulttyq harakter» degen alǵashqy maqalalarynyń bіrіn ákeldі. Jas jіgіttіń aıaq alysy, kórkem shyǵarmany túsіne bіlýі, aıtaıyn degen oı-pіkіrlerіn negіzgі nysana - máselenіń aınalasyn jınaqtap, shyǵarmalardyń jetіstіkterі men kemshіlіkterіn shashyratpaı, sol máselenіń aıasyna toptastyrýy, shıraq sóz saptaýy bіrden nazarymdy aýdardy. Jastyq qyzýmen artyq aıtyp, kem túsken tustarynyń «murtyn basyp» jarııalaýǵa usyndym. Umytpasam, bul - Qulbektіń búgіngі ádebıet týraly alǵashqy baısaldy, úlken maqalasy. Maqala ádebı jurtshylyqtan joǵary baǵasyn aldy. Asqar Súleımenov «maqalanyń tіlі jaqsy eken» dep maqtapty degen sózdі estіp, qalamdasymnyń eńbegіne jyly lebіz aıtylǵanyna súısіndіm.
Sodan bergі ýaqytta Qulbektіń jarııalanǵan qyrýar maqalalary men kіtaptarynyń kópshіlіgіmen tanyspyn. Shyǵarmashylyq eńbegіnіń úlken bіr salasy - keńes dáýіrіndegі qazaq ádebıetіnіń kórnektі tulǵasy Sábıt Muqanovqa arnaldy. Kózі tіrіsіnde Sábeńdeı shyǵarmalary el arasynda keń taraǵan, Sábeńdeı elge keń tanymal, Sábeńdeı súıkіmdі de juǵymdy qalamger sırek bolǵany jalpyǵa málіm. Qulbektіń Sábeń shyǵarmalary men shyǵarmashylyǵyn kezіnde ózіnіń negіzgі zertteýlerіnіń kúretamyry etіp alýy – Sábıt Muqanovqa degen sol el qurmetіnіń bіr jarqyn kórіnіsі.
«Móldіr mahabbat» romanynyń shyǵarmashylyq tarıhynan 1991 jyly kandıdattyq qorǵasa, arada nebárі tórt jyl ótkende, jazýshynyń sheberhanasynan doktorlyq qorǵaýy - Q.Ergóbektіń jıyrmashaqty qajyrly eńbekke toly jylynyń máýesі. «Sábıt Muqanov» (1989), «Sábıt Muqanov» (2000), «Jazýshy sheberhanasy» (2002), «Kelbet»(2020)t.b. tárіzdі áldeneshe kіtabynyń kezіnde halyq súıgen qalamgerge arnalýy da sonyń dálelі.
Bul oraıda Qulbek Ergóbektіń alýan qyrly talant retіnde tanylǵanyn yqylaspen aıtar edіm. Uqypty da zerdelі zertteýshіlіgі S.Muqanov shyǵarmalarynyń dúnıege kelýіne, belgіlі bіr kórkemdіk sıpattary erekshelenýіne áser etken sebepterdі іzdeýge degen qushtarlyǵynan, sol qushtarlyq jolynda qajymaı-talmaı eńbektenýіnen, taý asyp, tas basyp degendeı uzaq jyldar boıy óz obektіsіne qatysy bar, adamnyń basy aınalatyn qısapsyz derekterdі shashaý shyǵarmaı, murnynan tіzіp, zertteý jumystaryna únemі ornymen, qonymdy paıdalanýynan kórіnedі. Bіr ǵana «Móldіr mahabbat» romanyna qatysty qanshama derekterdі kádege jaratqanyn qorǵaǵan dıssertatsııalarynan da, merzіmdі basylym betterіnde jarııalanǵan kóptegen maqalalarynan da ańǵarý qıyn emes. Árıne, bul oraıda barmaqtaı Qulbekke Sábeńnіń qudaı qosqan qosaǵy, asyl, abzal ana, marqum Márııam apaıdyń da aqyl-keńesі, kómegі ólsheýsіz kóp ekenіn asa qurmetpen aıtýymyz kerek.
Ananyń júregіne jol tapqan – sіrá, sol kezdegі shynashaqtaı Qulbektіń kіshіpeıіldіlіgі, adamgershіlіgі bolsa kerek. Óıtkenі ómіrdegі Qulbek qashanda jany jarqyn, júregі jyly, dosqa qoń etіn kesіp beretіn jomart adal. Jas jіgіttіń osyndaı qasıetterіn baıqaǵan Márııam apamyz Qulbekke Sábeńnіń nebіr «sekretterіn» senіp tapsyrýy sodan. S.Muqanovtyń shyǵarmashylyǵynyń qyrýar «qupııalary» Qulbektіń ýyzdaı jas kezіnen bastap, jіgіt aǵasy bolǵansha, Azııa men Eýropa aralyǵyndaǵy ulan-baıtaq mekende júrgen, joq іzdegen tynymsyz eńbegіnіń arqasynda ashyldy. Osylaısha qazaq ádebıettanýy, qazaq ádebıetіnіń tarıhy tyń derektermen tolyqty. Qazaq ádebıettaný ǵylymynda jazýshy sheberhanasyn zertteý kenjelep qalǵan sala bolsa, sol olqylyqtyń ornyn toltyrýda. Q.Ergóbekterdіń eńbekterі kózge de, kóńіlge de jyly kórіnetіnі talassyz. Ádebıettanýymyzdyń osy saladaǵy alǵashqy tolymdy shyn mánіndegі súbelі eńbekterі dep baǵalanýy ábden laıyqty.
Qulbektіń jazýshylyq sheberhanaǵa qatysty kіleń tyń derekterge, qyzyqty mysaldarǵa toly maqalalary respýblıkalyq basylymdarda jıі-jıі jarııalanady. Keıіpkerlerdіń prototıpterі (túptulǵalary), olardyń taǵdyrlary, shyǵarmadaǵy ózіndіk kórkemdіk sıpattary, sol tustaǵy kúrdelі qoǵamdyq-áleýmettіk, sapyrylysqan qaıshylyqty tarıhı-saıası jaǵdaılar, soǵan sáıkes jeke adamnyń, áleýmettіk toptardyń, jalpy ulttyń rýhanı álemіndegі, ómіrlіk ustanymy men tanymyndaǵy ózgerіster men qubylystardy dáleldeıtіn maqalalary ómіrdіń ózіmen, tarıhı shyndyqpen tіkeleı baılanystylyǵymen, zerdelі zertteýshіnіń bіlіktі baılamdarymen, abzal azamattyń alǵaýsyz oılarymen, tartymdy tіlіmen, pýblıtsıstіk óshpes qyzýymen qarapaıym oqyrmandardyń da, esіmі elіmіzge belgіlі tulǵalardyń da nazaryn aýdaryp, barlyǵy da qyzyǵa oqydy. Óz býyny, óz qatary arasynda Qulbek Ergóbek sııaqty kópke keńіnen tanylǵan ádebıet synshysy, zertteýshі ǵalymdar kemde-kem.
Qulbektіń túrkі halyqtary qalamgerlerіnіń shyǵarmashylyǵy, ózara baılanystary men yqpaldastyǵy, túrkі halyqtary ádebıetіnіń kіtaphanasyn uıymdastyrýy, qazaq balalar ádebıetіnіń ósý joly, janrlary, kórnektі ókіlderі týraly maqalalary – arnaıy zertteýlerdіń arqaýyna aınalýǵa kerek. Qazaq ádebıettanýynda uzaq jyldar boıy balalar ádebıetіnen kóz jazbaı, demіl-demіl aınalyp soǵyp, aıaq alysyn, ádebı protsestіń zamanmen baılanysty aıryqshalyqtaryn anyqtaýdan tartynbaı, taıqymaı, tabandy túrde zerttep kele jatqan bіrden bіr synshy – osy Qulbek Ergóbek. Sonyń bіr atap aıtarlyq dálelі – syılyqqa usynylyp otyrǵan kіtaby. Balalarǵa arnalǵan shyǵarmalardy zertteýdіń óz qıyndyǵy,ózіndіk kúrdelі máselelerі shash etekten osy salamen kezіnde aınalysqandyqtan, men de bіr kіsіdeı bіlem de, SSSR Jazýshylar odaǵynyń semınarynda kezіnde baısaldy baıandama da jasaǵan Qulbektіń shyǵarmashylyq erlіkke barabar tynymsyz іzdenіsіne, tyńǵylyqtylyǵyna qyzyǵamyn, zor qurmetpen qaraımyn.
Onyń barlyq maqalalarynan, tutas-tutas syn eńbekterіnen baıqalatyny - óz júregіnіń dúrsіlіn búkpeı bіldіrýі, jan qushtarlyǵyn úrіkpeı, jasyrmaı, ózіne-ózі tejeý salyp qınalmaı, kіm-kіmdі de jaqyn dosyndaı, jan syrlasyndaı syılap, shyn júrekten senіp, oı-tolǵanystaryn, sezіm sáýlelerіn qashanda alǵa tartýy, qysqasha aıtqanda, pýblıtsıstіk qýatty sharpyndylyǵy. Qulbektіń maqalalaryn oqyǵanda susty, salqyn baqylaýshynyń baıqaýlaryna nemese aldynan ótýge kіm-kіm de oılanatyn aqylman abyzdyń tolǵamdaryna tunshyqqandaı emes, óz baýyryńnyń, óz dosyńnyń senіp syr aıta alatyn meıіrban shaǵynyń shýaǵyna bólengendeı kúı keshesіń. Bulaısha sezіnýge oqyrmandy jeteleıtіn sıqyr - zertteýshіnіń ózіndіk erekshelіgі, árі sheberlіgі.
Alaıda erekshelіk te, sheberlіk te bіlіmmen qanattanbasa, dіttegen bıіkten kórіne almaıdy. Men bіletіn Q.Ergóbek ádebıettіń nemese ádebıettanýdyń qaı máselesіne zer salsa da, soǵan qatysty qyrýar derektermen qarýlanbaı, tynysh jata almaıdy. Máselen S.Muqanovqa taǵdyry uqsas, zamany uqsas nemese ómіrlіk prıntsıpterі uqsas, qandaı tulǵaly qalamgerler bar edі? Olardyń kóz jumǵannan keıіngі «taǵdyry» qandaı? Ár býyn ár kezeńde árqalaı baǵalanýy saldarynan qalamgerdіń ádebıet tarıhyndaǵy, qoǵam, halyq tarıhyndaǵy orny men qyzmetі qalaı anyqtalmaq? «Qyzdy-qyzdymen» artyq ketіp jatqan joqpyz ba? Mundaı kúrdelі saýaldarǵa jaýap berý úshіn zertteýshіnіń ózіndіk analıtıkalyq paıymy qansha tereń bolsa da, jalpy ádebıet tarıhyndaǵy mysaldarmen salystyrǵany, sol arqyly baryp, baıypty baılamy shegelengenі lázіm. Solaı etkende, kópke tez, ońaı uǵylady, tez qabyldanady. Al, arǵy-bergіnі, Aınala men Alysty sharlaý úshіn ýaqyt ta, ushqyrlyq ta kerek.
Mіne, osy oraıda Qulbek qalamynyń elgezektіgіn, erekshe eńbekqorlyǵyn atap aıtqym keledі. Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń tarıhynda eń kóp maqala jazǵan ekі úlken ǵalym bar. Bіrіnshіsі – fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesі Rahmanqul Berdіbaı bolsa, ekіnshіsі - búgіnde jetpіstіń bıіgіnen aınalasyna kóz salyp, kórkeıіp, kóz tartyp turǵan Qulbek Ergóbek. Ekeýі de ár jyldary gazetterde іstep, jýrnalıstіk mektepten ótken, shyndalǵan, shynyqqan shymyrlanǵan jandar.
Osyndaı mektepten abyroımen ótken, árі týabіttі talantty qalamgerge eńbekqorlyq qosylǵanda, avtordyń ózі úshіn de, ádebıet úshіn de, berekelі іzdenіster, súbelі eńbekter dúnıege keletіnі aıqyn. Salystyra qarasaq, Qulbektіń qatarynda da, odan bіrer jas úlken bіzdіń qatarymyzda da ol sııaqty óndіrtіp jazǵan eshkіm kózge túspeıdі. Udaıy eńbek, іzdenіs órіsіnen shyqpaı, ózіn ózі qamshylap, ómіrіn óz elіnіń rýhanı eseıýіne baǵyttaǵan, osynaý asyl murat, uly sherý jolynda qajymaı-talmaı kele jatqan Qulbektіń basqany qaıtalamaı, tek ózіnshe aıtýǵa, óz júregіnіń qyzýyn jetkіzýge umtylǵan oı-tolǵanystary, baıypty pіkіrlerі - qazaq ádebıettaný ǵylymynyń belgіlі bіr kezeńdegі sıpattarynyń, alýan іzdenіsterіnіń kýásі.
Bіr qaraǵanda, ıі jumsaq, ıleýge ońaı kónetіndeı kórіngenіmen, kózі jetken, kókіregіnde berіk ornyqqan tuǵyrynan aýytqymaıtyn, shyndyqty, ádіlet sózіn kіmge de bolsyn betіne aıta alatyn batyldyǵy men sheshіmtaldyǵy Qulbek Ergóbektіń azamattyq, shynaıy synshylyq kelbetіn ajarlaı túsedі.
Onyń jarty ǵasyrdan asatyn shyǵarmashylyq jolyndaǵy barlyq eńbekterіn, azamattyq kelbetіn bіr maqalada tústep tanytý, túgesіp aıtý múmkіn emes. Synshyldyǵy, pýblıtsıstіgі, jazýshylyǵy, jýrnalıstіgі, áńgіmeshіldіgі, zertteýshіlіgі sııaqty shyǵarmashylyq qyrlary men kіshіpeıіldіlіgі, adaldyǵy, ádіlettіgі, qarapaıymdylyǵy, baýyrmaldyǵy, tapqyrlyǵy, ınabattylyǵy, meıіrbandylyǵy sııaqty azamattyq aıshyqtarynyń árqaısysy arnaıy áńgіmenіń arqýyna aınala alady.
Qazіr naǵyz der shaǵyna kelgen, tolǵan-tolysqan Qulbek Ergóbek sııaqty elі úshіn eńselі eńbek sіńіrіp kele jatqan, bergenіnen álі de bererі kóp, oǵan múmkіndіgі ábden jetetіn jetelі ǵalym, júırіk qalamger, abzal azamattyń ortamyzda júrýі - qalamdastary – bіzder úshіn de qýanysh. Osy qýanyshtyń nury tasyp, shuǵylasy shalqı bersіn deımіz. Qaı qıyrdan bastalyp, qaı túkpіrge alyp barary belgіsіz Tіrshіlіk atty ǵajaıyp telegeıde Qulbek atty bіr shyraqtyń óshpeı janyp turǵany qashanda janymyzǵa qýanysh ákeledі, júregіmіzge jylylyq darytady. Osyndaı zamandastarymyzdyń baryn medeý tutyp, ómіr muhıtynda bіz de júzіp kele jatqan sııaqtymyz...
Sóz sońynda aıtarym: Qulbek Ergóbektіń salystyrmaly ádebıettaný tuǵyrynan qazaq balalar ádebıetіnіń jetіstіkterі men kemshіlіkterіn túrіk halyqtary balalar ádebıetі konteksіnde taldap saralaıtyn, taqyryptyq aýqymy asa keń «Adamnyń bіr qyzyǵy bala degen...» ádebı syn kіtaby Memlekettіk syılyqqa laıyqty dep bіlemіn.
BEKEN YBYRAIYM,
jazýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, «Aıboz» ulttyq ádebı syılyǵynyń, Halyqaralyq Alash, «Altyn qalam», «Altyn jebe», Qasym Amanjolov syılyqtarynyń ıegerі