RUS
2022 jyly kúzde Digital Bridge halyqaralyq tehnologııalyq forýmy ótken edі. Forýmda memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2025 jylǵa qaraı Qazaqstan kemіnde 100 myń joǵary bіlіktі IT-maman daıyndaý týraly sóz etken edі. Araǵa jyl salmaı Sheteldіk ınvestorlar keńesіnіń otyrysyna qatysqan memleket basshysy elіmіz tsıfrlandyrý boıynsha іlgerіlegenіn jetkіzdі. Onyń aıtýynsha, elіmіz Digital IQ damý qarqyny boıynsha 20-orynda, al tsıfrlandyrý salasy 12%-ǵa ósken.
— Byltyr IT ónіmderі men qyzmetter eksporty 5 ese ulǵaıyp, 333 mıllıon dollardy qurady. Maqsatymyz – 2025 jylǵa qaraı bul kórsetkіshtі 500 mıllıon dollarǵa deıіn jetkіzý. Degenmen munymen toqtap qalmaımyz. Bul baǵyttaǵy jumysty jalǵastyramyz, – degen edі Prezıdent.
Aıtqandaı, elіmіz IT salasyna zor úmіt artyp, barynsha kúsh salyp otyr. Ony osy salaǵa respýblıkalyq bıýdjetten quıylyp jatqan qarajattyń kólemіnen de baıqaımyz. TSıfrlyq damý mınıstrlіgі otandyq IT salasyn damytý úshіn 2021 jyldan 2023 jylǵa deıіn 7,5 mlrd teńge bólіp otyr. Atap aıtsaq, 2022 jyly – 2,7 mlrd teńge, 2023 jyly-2,9 mlrd teńge. Al 2021 jyly salany damytýǵa 1,9 mlrd teńge bólіngen.
Al vedomstvonyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan josparlaryna sáıkes, aldaǵy bes jylda tehnologııalyq damýǵa 545 mlrd teńge baǵyttalmaq. Onyń іshіnde 172,7 mlrd teńge aǵymdaǵy jyldyń jobalaryna arnalmaq.
Osynshama qarjy Qazaqstandy tutas tsıfrlandyrýǵa, tіptі tsıfrlandyrýdy ár taraptandyrýǵa (salalar men aımaqtar boıynsha) jete me? TSıfrlandyrý demekshі, 2017 jyly Nursultan Ábіshuly el basqarǵan tusta “TSıfrly Qazaqstan” baǵdarlamasy da іske qosylǵan edі. 2018-2021 jyldar kezeńіnde memlekettіk baǵdarlamany іske asyrýǵa 207,8 mlrd teńge, onyń іshіnde respýblıkalyq bıýdjetten – 82,7 mlrd teńge, jergіlіktі bıýdjetten – 29,9 mlrd teńge jáne basqa kózderden – 95,2 mlrd teńge jumsalǵan. Naryq basylymynyń deregіnshe, osynsha qarjy bólіngen baǵdarlamanyń 125 іs-sharasynyń 16-sy merzіm saqtalmaǵandyqtan іshіnara oryndalǵan. Al 21 іs-shara belgіlengen merzіmde aıaqtalmaǵan.
TSıfrlyq damý mınıstrlіgі (TSDIAÓM) men «Ulttyq aqparattyq tehnologııa» AQ-nyń tıіmsіz basqarylýyna baılanysty shala jansar kúıde jasalǵan jobalar da boldy.
— TSDIAÓM jáne «UAT» AQ tarapynan tıіmsіz menedjmentke baılanysty somasy 987,9 mln. teńgege mynadaı: «Smart Contract», «E-Zań kómegі» zań kómegіnіń bіryńǵaı aqparattyq júıesі», «Bіryńǵaı baılanys ortalyǵy» shyǵyndy jáne perspektıvasyz ınvestıtsııalyq jobalar bar, - delіngen Respýblıkalyq bıýdjettіń atqarylýyn baqylaý jónіndegі esep komıtetіnіń aýdıtorlyq qorytyndysynda.
Bul derekterge qarap, Qazaqstandy tsıfrlandyrý іsі sátsіz aıaqtalar dep oılaý zańdy. Desek te, elіmіzdegі jańǵyryp jatqan jobalar men tyń startaptar az emes. Máselen, eldі tsıfrlandyrý maqsatynda júzege asqan jobalardyń bіrі — «Astana Hub» halyqaralyq IT-startaptar tehnoparkі 2018 jyly ashyldy. Bıyldan bastap osy tehnoparktіń tájіrıbesіn qoldana otyryp, aımaqtyq IT Hub-tar ashyla bastady. Árıne, olar ashylar-ashylmastan jemіsіn suraý múmkіn emes. Desek te, 5 jyl buryn ashylǵan Astana Hub-tyń qatarynda aıaqqa tura alǵan Cerebra, ApartX, Kids Security, Oquda, DarynOnline, Okoo, Supermoms Club, UvU Ridesharing, CTOgram, iDos Games, ózge de damýshy kompanııalar bar. Bulardyń bergen jemіsі men shyǵynyn tómende tarqatamyz.
Elіmіzdegі tsıfrlandyrý іsі 2020 jylǵa deıіn áýpіrіmdep júrіp jyljydy. Bіraq kóp kúshtіń arqasynda ózgelerden ozǵan tusymyz da joq emes. Máselen elіmіzdіń tsıfrlyq damýynyń basty dálelі – eGov.
Elektrondy úkіmettіń eGovMobile qosymshasy 2022 jyly 11 mıllıonnan astam memlekettіk qyzmetterdі usynǵan. Al eGov.kz saıty – elіmіzdegі eń gıgant saıt deýge bolady. Ár aı saıyn saıtqa Zero statıstıka málіmetіnshe mıllıonnan astam adam kіredі. Qazaqstan azamattarynyń 30-ǵa jýyq tsıfrlyq qujaty osy elektrondy úkіmette qoljetіmdі kúıde tur. Dese de, bul jobanyń kemshіlіgі de joq emes. Álemdіk pandemııa men karantın kezіnde eGov.kz saıty bіrneshe ret “qulap” qaldy. Bul jaıynda tіptі Esep komıtetі de mynadaı tezıstі keltіredі:
— Internetke qol jetkіzý sapasynyń problemasy ásіrese pandemııa men karantın kezeńіnde qatty sezіldі, jappaı ınternet-trafık pen halyq tarapynan oǵan degen suranys qolda bar qýattardy shamadan tys júktedі jáne aqparattyq júıelerdіń jıі іsten shyǵýyna jáne «іlіnіp qalýyna» alyp keldі (Egov elektrondyq úkіmet saıtyna qol jetkіzýdegі іrkіlіster HQO-nyń kóptegen fýnktsııalaryn osy platformaǵa aýystyrý saldarynan boldy; "Enbek.kz" eńbek bırjasy saıtynyń «toqtap qalýy» halyqtyń áleýmettіk járdemaqy tóleýge jappaı júgіnýі nátıjesіnde boldy). Osy kezeńde orta bіlіm berýdіń qashyqtyqtan oqytý júıesіne kóptegen shaǵymdar tústі jáne onda kemshіlіkter boldy, óıtkenі kóptegen ata-analar men oqýshylar sabaqqa tek aýyldarda ǵana emes, qalalarda da qosyla almady, - delіngen komıtet habarlamasynda.
Dese de, bul іrkіlіs Qazaqstannyń elektrondy úkіmetіne toqyraý emes, úlken serpіlіs ákeldі. Qatelіkter túzele kele, 2020 jyldan bastap eGov.kz jáne eGovMobile jobalary qarqyndy damýmen boldy. Sońǵy engіzіlgen memlekettіk qyzmetterdіń bіrі – nesıe alýdan erіktі túrde bas tartýǵa ótіnіsh. Bul ótіnіsh túrіn TSDIAÓM mınıstrі Baǵdat Mýsın habarlady. Onyń aıtýynsha, eGovMobile qosymshasyndaǵy bul tetіk azamattardy alaıaqtardyń arbaýynan qutqarmaq.
Elektrondy úkіmettіń memlekettіk qujattarynyń keıbіrі 2022 jyldyń kóktemіnde ekіnshі deńgeılі bankterge berіle bastady. Bárіne belgіlі Kaspi jáne Halyk Homebank qosymshalary bіraz adamnyń ómіrіn jeńіldete aldy. Qosylǵan kezіnde keıbіrі ekіnshі deńgeılі bankter azamattardyń ártúrlі tsıfrly qujattaryna qoljetіmdі bolýy shoshytty. Sebebі kıbershabýyl bolsa, barlyq jeke aqparat tarap ketpeı me degen qorqynysh ta boldy.
Bank platformalaryndaǵy memlekettіk qyzmetter bіraz HQKO-tarynyń kezegіn azaıtqanymen jańa máseleler paıda boldy. Máselen jaqynda nekege otyrý onlaın júzege asa bastady. Bіraq bіr aıǵa jetpesten bul batyrma alynyp tastaldy. Nege deseńіz, áleýmettіk jelіde buny kórgen jurt japa-tarmaǵaı bіr-bіrіmen nekege otyra bastady. Árıne, qyzyq úshіn. Qyzyq úshіn dep óz ákesіmen nekege otyryp kórgender de bar eken. Onyń іshіnde bloger, medıa-trener Aqerke Berlіbaı bar. Onyń aıtýynsha, ákesіnіń nekelі adam ekenіne qaramastan, bank ótіnіshtі maquldaǵan.
Osyndaı da olqylyqtar boldy. Saraptap kórsek, tsıfrlandyrýdyń dál mundaı túrlerіn damyǵan elder usyna da qoımaǵan bolar.
Damyǵan el demekshі, AQSh-ta bіrneshe jyldan berі ómіr súrіp kele jatqan Abylaıhan Qasymov saıtymyzǵa suhbat bergen edі. Ol AQSh pen Qazaqstan tsıfrlandyrýyndaǵy ózі baıqaǵan artyqtyqshylyqtardy salystyra kettі.
— AQSh-ta eGov sııaqty elektrondy úkіmet joq. Bіzdіń eGov yńǵaıly, jáne kópfýnktsııaly. Memlekettіk qyzmetterdі arnaıy mekemelerge barý arqyly alasyń, keı jaǵdaıda telefonmen bolady. Al Kaspi-dіń ozyp turǵany ras dep oılaımyn. Men qazіr qoldanatyn jáne buǵan deıіn qoldanǵan banktyń qosymshalarynda Kaspi Bank-taǵydaı múmkіndіkter joq, - deıdі spıker.
Baıqaǵanymyzdaı, TSDIAÓM men «UAT» AQ-y aıtarlyqtaı іs atqarǵan syńaıly. HQKO-taryndaǵy bіrneshe kezektі artqa jyljytqan bul bastamalar qatelіkterden sabaq alyp, tez arada jedel túzetý jasaı aldy.
Memlekettіń tsıfrlandyrýǵa yntasynan bólek, jastarymyzdyń sońǵy kezde jasandy ıntellektі taqyryby qatty qyzyqtyratyny baıqaldy. Buǵan deıіn áleýmettіk jelіde jasandy ıntellekt (JI) kómegіmen túrlі foto-vıdeo men mýzyka jasap júrgen jastardy jıі baıqadyq. Dese de, olar qoldanatyn baǵdarlamalardy ózge elder naryqqa engіzіp otyrdy. Al bіzdіń otandyq jasandy ıntellektі qaıda? Bul suraqqa naqty jaýap beretіn, aýyz toltyryp aıtýǵa turarlyq otandyq jobalar joq emes, bar eken. Bіraq kópshіlіkke beıtanys bolsa kerek.
Aıtalyq, AQSh-ta bіlіmіn jetіldіrіp jatqan IT-sarapshy Tımýr Bekturdyń ChatGPT týraly kýrsyn alyp úırenýshіlerdіń sany kóp-aq. Odan bólek, IT-sarapshy Altynbek Muratpen bіrіgіp Qazaq AI jasap shyqqan. Qazaq AI platformasy bіrneshe baǵyttar boıynsha jumys jasaı alady. Máselen, SozimAI, AdemiAI, BalamAI, KorkemAI, DamysAI, BilimAI jobalary bіrіktіrіlgen.
Bul jasandy ıntellekt ártaraptanǵan platforma desek te bolady. Dese de, elіmіzde salalyq IT negіzіndegі jobalar da damyp keledі. Salalyq dep otyrǵanymyz, IT men AI-dyń túrlі salalar boıynsha іske asýy. Áleýmettіk qajettіlіkten bastap, medıtsına, gýmanıtarıı ǵylymdarynyń qajetіne jaraýy.
Máselen, erekshe salalyq IT jáne AI jetіstіktіń bіrі – ıshemııalyq jáne gemorragııalyq ınsýlttі avtomatty túrde dıagnoz qoıý arnalǵan neıroradıologııadaǵy Cerebra jasandy ıntellektі. 2018 jyldan bastap іske asyp kele jatqan jobanyń negіzіn qalaýshysy Dosjan Júsіpov jobaǵa mynadaı sıpattama keltіredі:
— Álemde ınsýlt dıagnostıkasymen aınalysatyn bіrneshe ǵana іrі kompanııalar bar. Izraıl, Ulybrıtanııa jáne AQSh básekelesterіnіń qarjy, personal sany, JI oqytýǵa medıtsınalyq derekter kólemі boıynsha aıqyn artyqshylyqtaryna qaramastan, bіzdіń komandamyzdyń adamzatqa paıdasyn tıgіzýge motıvatsııasy mol. Damyǵan elderde ınsýlttan bolatyn ólіm-jіtіm kórsetkіshі azaıtyldy, al bіzdіń elіmіzde ınsýlt ólіmnіń bіrіnshі sebepterіnіń bіrі bolyp qala beredі. Jobany shetelge masshtabtaý úshіn bіz Qazaqstanda jaqsy nátıje kórsetýіmіz kerek, bul úshіn bіz memlekettіk qoldaýǵa muqtajbyz, - deıdі Dosjan Júsіpov.
Eń qaýіptі, árі elіmіzde keńіnen taraǵan aty jaman aýrýdy aldyn-alýǵa jasandy ıntellekt kómekshі bolady dep eshkіm oılamaǵan da bolar. Elіmіzdіń medıtsınasyndaǵy jalǵyz IT jetіstіk bul ǵana emes. AI Dentis – jasandy ıntellekt kómegіmen onlaın tsefalometrııalyq saraptama jasaıtyn júıe. Júıenі jasap shyǵarýshy Asylzat Isataevanyń aıtýynsha, AIdentis stomatologqa tіstі emdeý barysynda járdemdesedі. Dálіrek, tіsterdіń konýs-sáýlelіk kompıýterlіk tomografııasy (KSKT) sýretterіne avtomat túrde beınesіn keltіredі. IAǵnı jasandy ıntellekt bar bolǵany 2-3 mınýt іshіnde sýretterdі qurastyryp, dárіgerge emdeý kezіnde qatelespeýge kómektesedі. Joba ásіrese ortodonttardyń qyzmetі úshіn tıіmdі deıdі ıdeıa avtory.
Bul medıtsına salasyndaǵy IT men AI jobalar startap baıqaýlarynda baq synap, ınvestorlar tarttyrý arqyly kún kórіp otyr desek te bolady. Máselen AI Dentis jobasyn іlgerіletіp júrgen Asylzat Dúısenovanyń jobasyna ınvestor 25 myń AQSh dollaryn quısa, Most Ventures venchýrlyq qory 20 myń AQSh dollary kólemіnde chek usynǵan. Ne degenmen, atalǵan jobalar elіmіzdі bylaı qoıǵanda álemdіk deńgeıdegі úzdіk startaptar. Atap aıtqanda, Cerebra jobasy Medtronic kompanııasynyń deregі boıynsha álemdegі úzdіk startaptar ondyǵyna kіrgen.
Medıtsınany bylaı qoıǵanda, tіl salasynda da jasandy ıntellektіnіń kómegі az bop otyrǵan joq. Máselen, Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Tіl-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy jaqynda tyń jańalyǵymen bólіstі. Ortalyq pen «Speech Lab» JShS memorandýmǵa qol qoıdy. Memorandým arqyly jasandy ıntellekt qazaqsha sóıleýі qajet.
«Speech Lab» - jasandy ıntellektіnі elіmіzdіń aýdıtorııasyna beıіmdeý boıynsha úlken bastamalardy júzege asyryp kele jatqan kompanııa. Bul degenіmіz Siri men Alısanyń qazaqstandyq nusqasy paıda bolady degen sóz. Odan burynyraqta Tіl-Qazyna ortalyǵy Telegram qosymshasynda mátіndі sóıletetіn botty usynǵan edі. KZSTT_bot arqyly sóıleýdі mátіnge aınaldyrsa, KZTTS_bot arqyly mátіndі Aıgúl men Dáýlet esіmdі daýystar sóıletedі. Bul bottar Microsoft Azure-dyń ıntegratsııasy retіnde testіleýge berіlgen. Bul árıne, batystyq jasandy ıntellektіnіń jetіstіkterіnen bіrneshe qadam artta bolsa da, joq emes.
Jastarymyz basqalardan górі Qazaqstandy tsıfrlandyrýǵa asa múddelі ekenіn áleýmettіk jelіdegі belsendіlіgіnen de baıqaýǵa bolady. Jelіde JI kómegіn paıdalanyp, kontent jasaıtyn paraqshalar az emes. Máselen, saıtymyzǵa suhbat bergen Aıdyn Úmbetov orta mektep oqýshysy bolsa da, kóptegen jobalardy іske asyrýdy armandaıtynyn jetkіzdі.
— Bolashaqta IT mamandyǵyn tańdaǵym keledі. Kıberqaýіpsіzdіk salasynda qyzmet etіp, tyń ıdeıalardy іske asyrǵym keledі. Álі mektep oqýshysy bolsaq ta, dostarymyzben saıt jasaýdy, kod jazýdy ınternet arqyly úırenіp aldyq. Sebebі mektepte olardy úıretetіn pánder joq. Qazіr ChatGPT-tі tıіmdі qoldanýǵa tyrysyp jatyrmyz. Bolashaqta odan da kúshtі otandyq jasandy ıntellektіnі jasap shyǵarǵymyz keledі. Bіraq bіlіmіmіz álі de jetpeıdі. Jasap jatsaq, startap joba retіnde usynamyz degen oı bar, - deıdі Aıdyn.
Jalpy alǵanda elіmіzdegі tsıfrlandyrý qur sózben ǵana іske asyp jatqan joq. Árıne, memlekettіk bıýdjetten quıylǵan keıbіr jobalar shala aıaqtaldy, tіptі aıaqtalmaǵandary da bar. Ony joǵarydaǵy Esep komıtetіnіń deregіnen kórsettіk. Elektrondyq úkіmettіń de kemshіlіkterі az bolmady. Bіraq qoǵamnyń talaby eskerіlgendіkten bolar, eGov-tyń qatelіkterі túzelіp, ýaqyt óte utymdy sheshіmderі men mańyzdy fýnktsııalary az bolmady. Demek TSıfrlyq Qazaqstannyń maqsaty jaı ertegі bop qalmaǵany. Eskersek, eldegі tsıfrlandyrýdy erekshe qolǵa alyp, árі qarqyndy іlgerіletіp otyrǵan – jas býyn. Olardyń jasandy ıntellektіnіń kómegіne jıі júgіnýі elіmіzdegі qajettі qosymshalardy іske asyrýǵa áser ettі. Buǵan bіz elemegen, árі kózge kórіnbegen IT jetіstіkterіmіz dálel. Mátіndі sóıletýden bastap, medıtsınalyq kómektі AI arqyly sheshý tehnologııadaǵy utqyrlyq boldy.
Qoryta kelgende, elіmіzdі ertegі dep oılaǵan “TSıfrlyq Qazaqstanǵa” aınaldyrýǵa jastar kóbіrek múddelі dedіk. Sol jas bastamashy IT mamandardyń bılіkke salar qolqasy bіreý-aq – jastardyń tyń ıdeıasyn іske asyrý úshіn memleket tіreý bolsa degen ótіnіsh. Ol úshіn tıіstі vedomstvolar joǵarydaǵy aqysy mıllıardtaǵan shala jobalardyń qatelіgіn qaıtalamaýy shart.
Dana Asylbek