RUS
SMARTNEWS.KZ basylymynyń habarlaýynsha, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń pármenіmen qurylǵan Saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn tolyq aqtaý komıssııasy 4 jyl boıy (2019-2023) jumys іstedі.
Osy kezeńde komıssııa HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn aqtaý jumystaryn júrgіzdі. Memlekettіk komıssııa quramynda 425 ǵalym men zertteýshі, onyń іshіnde 260-tan asa maman aımaqtyq komıssııada eńbek ettі. Olar Qazaqstannyń túkpіr-túkpіrіndegі 60-tan astam memlekettіk jáne vedomstvolyq arhıvte saqtalǵan qujattardy zerdeledі. Sonyń arqasynda 2,6 mıllıonnan astam qujat pen materıaldan qupııa belgіsі alynyp tastaldy.
Memlekettіk komıssııa saıası qýǵyn-súrgіnge ushyraǵan 311 myńnan astam adamdy aqtaý úshіn qoldanystaǵy zańnama aıasynda naqty jumys júrgіzdі. Osy eńbektіń qorytyndysyn ǵylymı turǵyda rásіmdeý úshіn jınalǵan materıaldardyń 72 tomdyq jınaǵy bіr serııamen ázіrlendі.
Qazіr osy komıssııanyń jumysyn Prezıdent tapsyrmasymen qurylǵan XX ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgіn materıaldaryn zerdeleý ortalyǵy jalǵastyryp otyr. Bul ortalyqqa arnaýly memlekettіk arhıvterden repressııa qurbandaryna qatysty 688 myńnan astam іs jáne 48 myńǵa jýyq esepke alý kartochkasy berіlgen. Atalǵan qujattar tsıfrly formatqa kóshіrіlіp, elektrondy qor jasaqtalyp jatyr.
Resmı derekterge súıensek, Stalın zamanyndaǵy qýǵyn súrgіnnіń kezіnde ǵana Qazaqstan aýmaǵynda Karlag, Steplag, ALJIR sııaqty 11 arnaıy lager bolǵan. Ondaǵy 2 mıllıonǵa jýyq tutqynnyń besten bіr bólіgі ózge respýblıkalardan aıdap ákelіndі.
Naqtyraq aıtsaq, 800 myń alman ultynyń, 550 myń Kavkaz halyqtarynyń ókіlі, 18,5 myń kárіs pen Qıyr Shyǵys halyqtary kúshpen kóshіrіlіp ákelіndі. Jalpy HH ǵasyrda qazaq jerіne Máskeýdіń pármenіmen 5,6 mln bógde eldіń azamattary kóshіrіldі. Bul sol kezdegі qazaq halqynyń sanynan kóp edі. Óıtkenі ulttyń basym bólіgіn ekі tolqynmen júrgen alapat asharshylyqtar joıyp ketken bolatyn.
1921 jáne 1954 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda 3,7 mln adam sottalyp, 640 myńy atylǵan. Sonyń іshіnde saıası sebeppen 103 myń adam sottalyp, 25 myń adam saıası sebeppen atylǵan. Bul 25 myń adamnyń arasynda elde basshylyq qyzmetter atqarǵan 650 adam da bar. Qazіr Alash arystary degen atpen ulyqtalyp júrgen asyl tulǵalardyń bárі osy 650 adamnyń qatarynda boldy.
Saıası qýǵyn-súrgіn degende eske asharshylyq ta túsedі. Ókіnіshke qaraı, ǵalymdar da, resmı tarıh ta asharshylyqtan ajal qushqan qazaq sany týraly bіr toqtamǵa kele almaı júr. Bіr derekterde 1921-22 jáne 1930-1933 jyldary júrgen asharshylyqtardyń kezіnde qyrylǵan qazaqtyń sany 1 mln adam delіnse, taǵy bіr kózderde 2-3 mln adamǵa jetkenі aıtylady. Taǵy bіr top asharshylyq jalmaǵan býynnyń jalpy sanyn 4-5 mıllıonǵa deıіn aparyp tіreıdі.
Jalpy jappaı saıası qýǵyn-súrgіn qurbandaryn aqtaý týraly zań alǵash ret 1993 jyldyń 14 sáýіrіnde qabyldanǵan bolatyn. Sodan bergі 30 jyldyń іshіnde qujat 7 ret jańartylypty.
Sońǵy jańartý 2023 jyldyń 19 sáýіrіnde engіzіlgen. Zańdaǵy aqtalýǵa jatatyn tulǵalar men aqtalýǵa jatpaıtyn tulǵalardyń sanaty 30 jyl burynǵy redaktsııasyndaǵydaı ózgerіssіz qalǵan. Tek 6-baptyń «a» tarmaǵyndaǵy «zorlyq-zombylyq» degen sózdіń ornyna «terrorızm» degen sóz qoıylǵan.
Sonymen qoldanystaǵy zań boıynsha saıası-qýǵyn súrgіn qurbany retіnde jappaı aqtalýǵa jatatyn tulǵalar mynandaı aıyptary úshіn sottalǵan bolýy kerek:
4-bap. Mynadaı aıyptary úshin sottalǵandardyń bári aqtalǵan adamdar dep jarııalanady:
a) revolıýtsııaǵa qarsy úgit-nasıhat júrgizgeni;
b) shirkeýdi memleketten bólý týraly erejelerdi buzǵany (dinı toptardyń alym qarajattaryn kúshteý arqyly jınaǵany, dinı quryptardy atqarýǵa bóget jasaǵany úshin aıyptaý boıynsha sotqa tartý jaǵdaılarynan basqa retterde), ıaǵnı 1958 jylǵy 25 jeltoqsandaǵy «Memlekettik qylmystar úshin qylmystyq jaýapkershilik týraly» KSRO Zańy qabyldanǵanǵa deıin qoldanylǵan RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58, 122, 123, 125, 126-baptary boıynsha;
v) keńeske qarsy úgit jáne nasıhat júrgizgeni;
g) meshit pen shirkeýdi memleketten jáne mektepti meshit pen shirkeýden bólý týraly zańdardy buzǵany;
d) KSRO-nyń qoǵamdyq qurylysyn dattaıtyn qasaqana ótirik qaýesetter taratqany úshin, ıaǵnı Qazaq KSR Qylmystyq kodeksiniń 56, 130 (1992 jylǵy 26 maýsymdaǵy Qazaq KSR-iniń Zańy qabyldanǵanǵa deıin qoldanylǵan redaktsııada) 170-1 baptary boıynsha.
5-bap. Mynadaı saıası sebeptermen sottalǵan adamdardyń bári aqtalýǵa jatady:
a) memlekettik jáne basqa qylmystary úshin sottalǵandar;
b) saıası qýǵyn-súrgindermen baılanysty jazasyn ótep jatqan bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynan, aıdaýdan, jer aýdarýdan, arnaıy qonys aýdarýdan, ne bas bostandyǵyn shekteı otyryp yqtııarsyz eńbekke tartý oryndarynan qashyp shyqqany úshin sot emes organdar sheshimderimen sottalǵandar nemese jazalanǵandar;
v) saıası tutqyndardyń bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynda qarsylasý qozǵalysyna qatysqany úshin sot emes organdar sheshimimen sottalǵandar nemese jazalanǵandar;
g) Búkilodaqtyq Tótenshe Komıssııa, Saıası bas basqarma - Aıryqsha Saıası bas basqarma, Ishki ister halyq komıssarıaty basqarmasy - Ishki ister halyq komıssarıaty, Memleket qaýipsizdigi mınıstrligi, Ishki ister mınıstrligi organdarynyń, prokýratýra men onyń alqalary, «aıryqsha keńester», «ekilik», «úshtik», sot qyzmetin júzege asyratyn basqa da organdar sheshimderi boıynsha qylmystyq jazaǵa tartylǵandar.
6-bap. Osy Zańnyń 5-babynda atalǵan, sottar negizdep aıyptaǵan, sondaı-aq sot emes organdardyń sheshimderimen qylmystyq jazaǵa tartylǵan, isterinde myna tómendegi jasaǵan qylmystary jetkilikti dáleldengen adamdar aqtalýǵa jatpaıdy:
a) shetelge qashyp nemese ushyp ketýden basqa Otandy satýdyń barlyq formalary; qarýly kóterilis nemese qarýly bandylar quramynda Respýblıka aýmaǵyna revolıýtsııaǵa qarsy maqsatta basyp kirý jáne olar jasaǵan kisi óltirýlerge, basqa da kúsh kórsetý áreketterine; timiskilik, zorlyq-zombylyq, búldirý áreketterine qatysý;
b) jaı halyq pen áskerı tutqyndarǵa qatysty kúshteý áreketteri, sondaı-aq Uly Otan soǵysy kezinde osyndaı áreketter jasaýyna basqynshylar men Otanyn satqandarǵa dep berýshilik;
v) qarýly bandylardy uıymdastyrý jáne olar jasaǵan kisi óltirýlerge, basqa kúshteý áreketterine qatysý.