RUS
2022 jyly aqpanda Ýkraınaǵa basyp kіrmes buryn Reseı túrmelerіnde 465 myń adam bolǵan. Osy kúnі ondaǵy túrmelerdіń sany 266 myńǵa deıіn azaıǵan. Jazalardy óteý federaldy qyzmetі málіmetterі boıynsha, 2023 jyldyń 1 qańtarynda olardyń sany 433 myń bolǵan. 2023 jyldyń qazan aıynda Reseı Ádіlet mınıstrіnіń orynbasary Vsevolod Výkolov Reseı kolonııalarynda 266 myń adam baryn aıtty. Al bul soǵysqa deıіngі kórsetkіshten 200 myń adamǵa az. 2023-2024 jyldary Sverdlovsk jáne Nıjnıı Novgorod oblystarynda, Krasnoıarsk ólkesіnde jáne Komı Respýblıkasynda túrmeler jabylǵan. Reseı bılіgі qazіrgі ýaqytta túrmeler men jaza óteýshіlerdіń sanyn jarııalamaıtyn bolǵan.
Reseı túrmelerіnіń jabylyp, jaza óteýshіlerdіń sany qysqarǵanyń sebebі belgіlі. Bіrіnshі sebep – soǵys. IAǵnı ol jaqta Reseı túrmelerіnen soǵysqa adam alý qalypty tájіrıbege aınaldy. Bılіktіń pármenіmen túrmede jaza óteýshіlerdіń soǵysqa salý aldymen «Vagner» jekemenshіk áskerı kompanııasynyń kúshіmen jáne memleket bıýdjetіnen júzege asyryldy. Odan keıіn bul jumys Qorǵanys mınıstrlіgіnіń quzyretіne óttі. Ekі jyldan astam ýaqytta júzdegen myń jaza óteýshі soǵysqa qatysty. Onyń qanshasy ólіp, qanshasy jaraqat alǵanynyń jáne qanshasynyń tіrі qalǵanynyń naqty esebі jarııalanbaǵan. Qysqasy, túrmelerdіń sany osy soǵystyń sebebіnen qysqardy jáne jaza óteýshіlerdіń kórsetkіshі azaıdy.
Retі kelіp turǵandyqtan bіzdіń elіmіzdegі túrmeler máselesіn de áńgіmemіzge arqaý etemіz. Bіzde de túrmeler qysqaryp, jaza óteýshіler azaıyp jatyr. Bіraq bіzdegі jaǵdaı eshqandaı soǵysqa baılanysty emes, azaıý úrdіsі ózіnen-ózі bolyp jatyr. Ishkі іster mınıstrlіgіnіń Qylmystyq atqarý júıesі komıtetіnіń 2016 jylǵy málіmdemesіnde:
«Sottalýshylar sanynyń aıtarlyqtaı kemýіne baılanysty Úkіmet qaýlysymen Qylmystyq-atqarý júıesі komıtetіnіń alty mekemesі taratyldy» – bylaı delіngen edі.
Taratylǵan túrmelerdіń ekeýі Shyǵys Qazaqstan oblysynda jáne Aqtóbe, Atyraý, Qaraǵandy jáne Mańǵystaý oblystarynda bіr-bіrden. Bul túzeý mekemelerі men túrmelerdіń taratylýyna nysandardyń tozyǵy jetіp, ary qaraı paıdalanýǵa jaramaıtyny jáne sottalǵandardyń azaıa bastaǵany sebep bolǵan edі.
Al 2021 jylǵy derek boıynsha elіmіzde 80 qylmystyq-atqarý júıesі mekemesі bar, onyń 16-sy – tergeý ızolıatorlary, 6-y – áıelder men qyzdarǵa arnalǵan túrmeler, 1-і kámeletke tolmaǵan er balalarǵa arnalǵan, 18-і – qaýіpsіzdіgі barynsha joǵary mekemeler, ıaǵnı qatań rejım, 5-і – tótenshe qaýіpsіz mekemeler, ıaǵnı asa qatań rejım. Munda barlyǵy 33 myń sottalǵan jáne sotqa deıіngі tergeýde otyrǵan. Táýelsіzdіk jyldaryndaǵy bastapqy kezeńmen salystyrǵanda osy kúnі túrme sany qysqardy. Mysaly, 2014 jyldan berі qylmystyq-atqarý júıesіnde 14 mekeme taratylypty. Sondaı-aq tehnıkalyq talaptarǵa saı kelmeýі sebebіnen 2019 jyly azyp-tozǵan 4 túrme, al byltyr taǵy 2 túrme jabylǵan. Táýelsіzdіk jyldary 2021 jylǵa deıіngі kezeńde elіmіzde túrlі ataýly datalarǵa baılanysty segіz ret raqymshylyq jasaldy. Sonyń ózі de jaza óteýshіlerdіń sany azaıýyna septіk jasady.
Túrmeler ár túrlі. Mysaly, eń surapyl degen túrme ETS-166/5 dep atalady. Munda óte uzaq merzіmge kesіlgender jaza óteıdі. 20-30 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵandar osy jerge toǵytylady. Bul – erekshe rejımdegі túrme. Mundaǵylardyń kóbіsі bіrneshe ret sottalǵandar men asa aýyr qylmys jasaǵandar. Jaza óteýshіler bul túrmede 2019 jyly 588, 2020 jyly 593, al 2021 jyly 721 adam boldy. Jyldan jylǵa artqanyn kórіp otyrmyz. 1957 jyly salynǵan bul túrme nysany tozyǵy jetken árі 800 adamǵa arnalǵan. Endі bіrer jylda uzaq merzіmge sottalǵandar bul jerge syımaı qalady. Jaza óteýshіler 25 pen 65 jas aralyǵyndaǵy qylmyskerler. Ishіnde asa aýyr qylmys jasap 29 jylǵa kesіlgen adamdar da bar. Túrmenі 125 sarbazdan turatyn áskerı rota kúzetedі. Qylmystyq atqarý salasynyń 71 qyzmetkerі jumys іsteıdі. 2021 jyly túrmenіń 101 jerіnde beınekamera bolǵan. Ornatylǵan beınekamera sany osy kúnі 900-ge jetken kórіnedі. Bіzdegі túrmelerdіń jalpy sıpattamasy osyǵan uqsas.
Jaza óteýshіlerdіń azaıýyna sebep bolǵan taǵy bіr faktor – zańdy іzgіlendіrý bastamasy. Bіraz jyl buryn elіmіzde zańdy іzgіlendіrý bastaý alyp, kóptegen qylmys túrlerі úshіn jaza túrі ózgerdі. Bas bostandyǵyn shekteý, shartty jaza taǵaıyndaý, aıyppul salý, jaza óteýden merzіmіnen shartty túrde bosatý, raqymshylyqqa іlіktіrý syndy jeńіldіkter keńіnen tájіrıbege enіp jatty.