RUS
Búgіn qonaqqa medıasaýattylyqtyń mańyzdylyǵy men medıa etıkasynyń prıntsıpterіn taldaý, sonymen qatar, Qazaqstandaǵy osynaý máselelerdіń ózektіlіgіn kórsetý úshіn jýrnalıst, bas redaktorlar klýbynyń atqarýshy dırektory Bıbіgúl Búkenbaı hanymdy shaqyrdyq.
Qoǵamnyń baqyt ındeksі joǵarylaý úshіn, translıatsııadan negatıvtі jańalyqtardy azaıtý kerek degen pіkіrmen kelіsesіz be?
Bul suraqtyń negіzі bar. Sebebі Evropada, Sıngapýr, IAponııa, Koreıa memleketterіnde jergіlіktі medıa, aýdandyq bolsyn, іrі medıalar bolsyn pozıtıvtі jańalyqtardy kóp beredі. Sebebі halyqtyń, sіz aıtqandaı, baqyt ındeksіn joǵarylatý úshіn. Tańerteń turyp kúnіń jaqsy jańalyqpen bastaıtyn qyzmetker jumysyn zıіń salyp jasaıdy. Jáne bul sol elderde dáleldengen tujyrym. Al menіń jeke pіkіrіme kelsek, men kelіsemіn.
Qazіrgі Qazaqstannyń deńgeıіn alsaq, sońǵy jyldardaǵy statıstıka boıynsha Qazaqstannyń medıasy 90% jańalyqtan turady. TSıfr túrіnde alatyn bolsaq, mysaly medıada 1000 materıal shyqsa, onyń 900-і jańalyq, qalǵan 100-і tanymdyq taqyryptaǵy maqalalar, sıýjet, reportajdar bolýy múmkіn. Sonda 900 taqyryptyń jartysynan kóbі ólіm, kontrabanda, zorlyq-zombylyq, pedofılııa, LGBT, aıqaı-shý sııaqty jańalyq bolsa, qalǵan 10%-dyń іshіne salalyq jýrnalıstıka damymaǵandyqtan kóp jaǵdaıda jalpy rýhanı jańalyqtar kіrýі múmkіn. Al medıtsınaǵa, donorlyqqa, EKO-ǵa qatysty jańalyqtar qaıda? Qoǵam oǵan zárý, bіraq jetkіlіktі aqparat joq. Nemese bala asyrap alý týraly qoǵamnyń oıynda tek jańadan týǵan nárestenі asyrap alýǵa bolady degen stereotıp bar. Bіraq bylaı qarasań bіzdіń memleketіmіzdіń baǵdarlamasynda patronat, eresek balalardy asyrap alý degen bar. Jańalyq, aqparat jetkіlіksіz bolǵannan keıіn bіzdіń halyq kóp nárseden beıhabar ekenі ras. Bunyń bárі statıstıka. Sonymen sіzdіń suraǵynyzdyń jaýaby retіnde, pozıtıvtі jańalyqtardyń bolýy jáne onyń paıyzy ósýі qoǵamǵa kerek nárse. Bul halyqtyń tanymdyq, aǵartýshylyq, іzdempastyq deńgeıіn joǵarlytady.
Qazіr qoǵamdyq pіkіrdіń qalyptasýy óte tez, osyǵan oraı halyqta medıasaýattylyqty arttyrý úshіn qandaı qadamdar jasaýǵa bolady?
Jalpy medıasaýattylyqty aıtqan kezde jastarǵa, stýdentterge sabaq bergen kezde nemese kezdesýlerde menіń eń jıі jáne basty aıtatynym “qazіr qolyna telefon ustaǵan kez-kelgen adam aqparat taratýshy”. IAǵnı, qurbylarymyz bolsyn, ol memlekettіk qyzmetker bolsyn, jýrnalıst bolsyn qolyna telefonyn alyp vıdeo nemese dıktofon qossa, ol osy mezetten bastap aqparat taratýshy. Bіzdіń eldіń bіr tendentsııasy jańalyq eń bіrіnshі qandaı aqparat kózіnen taraıdy? Otbasylyq WhatsApp chattardan taraıdy. Halyqtyń óz týysyna, jeńgesіne, aǵasyna sený mentalıtette bar nárse. Eger adam sol bіr habarlamany bіreýden alyp týysqan chatyna jіberse, sol chatta otyrǵan 10 adamnyń sanasyna sol jańalyqty jetkіzgen adam taratqan aqparatyna jaýapty. Bіzde medıasaýattylyq orta deńgeıden artpaǵan. Adamdarda faktchek, verıfıkatsııa degen joq. Qanshama alaıaqtarǵa aldanýdyń ózі medıasaýattylyqtyń joqtyǵynan. Faktchektіń ózіndіk qaǵıdalaryna baılanysty aqparat kelgen kezde “men senbeımіn” degen ustanymmen synı oılaı bіlý kerek. IAǵnı, maqalanyń nemese habarlamanyń alǵashqy sóılemі qyzyqtyryp tursa, taqyryby atsqaılap turǵan haıp sózderden tursa, bunyń ózі adamnyń boıynda kúmán týdyrýy kerek.
Medıasaýattylyq tek jýrnalısterge kerek nárse emes, bul barlyq elіmіzdіń azamattaryna qajet dúnıe. Onyń іshіne qarjylyq, medıtsınalyq saýattylyǵyda kіredі. Onyń barlyǵy nege medıasaýattylyqpen baılanysty deseńіz, sebebі barlyq aqparat medıa keńіstіkten taraıdy. Ol klassıkalyq jýrnalıstıka, dıdjıtal jýrnalıstıka nemese áleýmettіk jelіler. Osy sebeptі medıasaýattylyq tek jýrnalısterge emes, qarapaıym halyqqa da kerek nárse.
Osy turǵyda medıasaýattylyq pánіn mektep baǵdarlamasyna kіrgіzý tıіmdі bolar ma edі?
Iá, jalpy mektepke medıasaýattylyq pánіn kіrgіzý kerek dep oılaımyn. Joǵary oqý ortalarynda bul qosymsha sabaq retіnde bar ekenіn bіlemіn, bіraq tek jýrnalıstıka mamandyǵynyń stýdentterіne ǵana. Bіzdіń qorshaǵan ortada aqparat aǵymy óte úlken. Qııal ushqynymen jazylǵan sıýjetter, tekserіlmegen aqparattar jáne jasandy ıntellektіmen jasalǵan mátіnder bar. Sonyń barlyǵynyń arasynda bala adasyp qalmaý úshіn medıasaýattylyq mektep tabaldyryǵynan júrgіzіlgenі durys bolar edі.
Al qazіrgі qarapaıym halyqqa faktchekıngtіń qandaı quraldaryn qoldanýǵa keńes beresіz?
Jalpy jýrnalıst retіnde maqalanyń taqyrybyna kóńіl bólýge keńes beremіn. Klıkbeıttіk, basqyn kelіp turatyn sóılemder bolýy múmkіn. Mysaly, “raktan 10 adam emdelіp shyqty” degen taqyryp kóp adamǵa trıggernyı. Qanshama jyldan berі emіn taba almaı júrgen adamdar qanshama bolsa, mynda 10 adam raktan jazylyp kettі degen maqalany ashqyn kelіp turady. Bul bіrіnshі faktor.
Kez-kelgen jýrnalıst maqala jazǵan kezde aqparat kózіne sіlteme jasaıdy. Ol osy medıtsına salasyndaǵy jańalyq bolsa, astynda Oksfordtyń zertteý jumysyna sіlteme bolýy múmkіn. Myna professor aıtqandaı dep zertteýshіnіń tsıtatasyn qoıatyn jaǵdaılar bar. Osyndaı resmı aqparat kózderіne mán berý kerek.
Odan bólek jasandy ıntellekttі verıfıkatsııa quraly retіnde qoldanýǵa bolady. Eger maqalada nemese gazette fotosýret bar bolsa, ony jasandy ıntellektіge salyp ras ne ótіrіk ekenіn tekserýge múmkіndіk bar.
Osy negіzgі úsh tarmaqqa basa nazar aýdarý kerek.
Qazіr bіz jasandy ıntellektіnі qural retіnde qoldanyp jatyrmyz. Bіraq jaqyn arada jasandy ıntellekt jýrnalısterdіń ornyn basa alady degen pіkіrge kóz qarasyńyz qandaı?
Medıa salasyna baılanysty aıtatyn bolsaq, Taraz qalasynda Taraz24 kanaly bar. Ol kanaldyń júrgіzýshіlerі jasandy ıntellekt. Barlyq baǵdarlamany júrgіzbese de, arasynda jumystary bar. Bunyń ózі 2-5 jyldyń іshіnde bolaıyn dep jatqan jospar emes, bul dál qazіrgі ýaqytta bolyp jatqan fakt. Jasandy ıntellekt rasymen bіzdіń ómіrіmіzge kіrdі jáne ony moıyndaý kerek. Ony ósіp kele jatqan bala deıіk desek, jasandy ıntellekt jyl, aı saıyn emes mınýt saıyn ósіp kele jatyr.
Internet osydan 20 jyl buryn qoǵamǵa qalaı keldі, jasandy ıntellektte sіńіp ketedі. Ol keıbіr mamandyqtardyń ornyn bassada, onyń adamnan ala almaıtyn, qaıtalaı almaıtyn tusy - emotsııa. Sol sebeptі adamzattyń utyp turǵan bіregeılіgі emotsııada.
MATERIAL AVTORY: ARÝJAN KENJEBAEVA