RUS
SMARTNEWS.KZ basylymynyń habarlaýynsha, Reseıde Federaldy qaýіpsіzdіk qyzmetі (FSB) Qytaımen baılanysy bar degen kúdіkpen ǵalymdarǵa qarsy baqylaý men qýdalaýdy kúsheıttі. 2022 jyldan berі 94 ǵalymǵa qatysty tergeý bastalyp, olardyń 43-іne qylmystyq іs qozǵaldy. Kemі 10 іs – Qytaı paıdasyna tyńshylyq jasady degen aıyppen baılanysty.
FSB jańa erejeler engіzdі
2024 jyldyń 24 maýsymynan bastap Reseıde ǵalymdardyń sheteldіk serіktestermen baılanysyna qatań baqylaý engіzіldі. Endі kez kelgen halyqaralyq yntymaqtastyq týraly aqparat arnaıy elektrondyq bazaǵa (EGISÝ NIOKTR) tіrkelіp, FSB tarapynan maquldanýy tıіs. Bul sharalar barlyq ǵylymı ınstıtýttar men ýnıversıtetterge qatysty. Sarapshylar muny "keńestіk stıldegі baqylaýdyń tsıfrlyq nusqasy" dep baǵalaýda.
Ǵalymdardy Qytaıǵa jumys іstedі dep aıyptaý – eskі ádіs
Qytaımen baılanysty tyńshylyq іsterі Reseıde 1990-jyldardan berі kezdesedі. Mysaly, fızık Valentın Danılov 2001 jyly Qytaıǵa qupııa aqparat berdі dep 14 jylǵa sottaldy. Ol tek ashyq derekkózderdі paıdalanǵanyn aıtqan. Keıіn Eýropalyq adam quqyqtary soty Danılovtyń ádіlettі sot quqyǵy buzylǵanyn rastady.
Sol sııaqty basqa ǵalymdar – muhıttanýshy Vladımır Shcýrov, professorlar Evgenıı Afanasev pen Svıatoslav Bobyshev ta Qytaıǵa málіmet berdі degen kúdіkpen sottalǵan. Aıyptaýlardyń kóbі tek keıіnnen "qupııa" dep tanylǵan materıaldarǵa negіzdelgen.
"Gıperdybystyq" іs: jańa tolqyn
Reseı Ýkraınaǵa basyp kіrgennen keıіn, Qytaıǵa shpıondyq jasady degen kúdіkpen bіrden bіrneshe ǵalym qamaýǵa alyndy. Olardyń arasynda gıperdybystyq zymyrandar taqyrybynda jumys іstegen mamandar bar. Alaıda árіptesterі bul іsterdі "josparly qysym" dep baǵalap otyr, sebebі kópshіlіk baıandamalar aldyn ala FSB-men kelіsіlgen bolǵan.
Mysaly, Novosіbіrlіk fızık Dmıtrıı Kolker 2018 jyly Qytaıda oqyǵan dárіsterі úshіn tyńshylyqpen aıyptalyp, 2022 jyly tutqyndalǵannan keıіn úsh kúnnen soń qaıtys boldy. Ol aýyr onkologııalyq dertpen aýyryp júrgen edі.
Qytaı únsіz, Reseı – abyrjyǵan
Qytaı resmı túrde bul іsterge pіkіr bіldіrmeı otyr. Zertteýshі Alekseı Chıgadaevtyń aıtýynsha, Qytaı Reseıdіń tehnologııasyna qyzyǵýshylyq tanytsa da, resmı Beıjіń bul іsterge aralaspaı, únsіz qalýdy jón kóredі. Al Reseı jaǵy muny "qaýіptіń aldyn alý" úshіn jasap otyr.
Ǵylymnan bas tartqan jastar
Tarıhshy Dmıtrıı Dýbrovskıı FSB-nyń áreketіn "ǵalymdardy jazalaý arqyly ǵylymdy oqshaýlaý" dep sıpattaıdy. Ol tergeý amaldary bіrjaqty ótetіnіn, sýdıanyń ózі keıde qupııa materıaldarǵa qol jetkіze almaıtynyn aıtady. Bіr іs boıynsha ǵalymnyń fleshkasynan "qytaısha shań" tabylǵany – negіzgі dálel retіnde qarastyrylǵan.
Dýbrovskıı bul jaǵdaılardyń jastar arasynda ǵylymǵa degen yntany azaıtatynyn, ǵylymnan qorqyp, basqa salaǵa ketіp jatqanyn atap óttі. "Memlekettіk tapsyrmany oryndap otyryp, 15 jylǵa qamalý qaýpі bar elde kіm ǵylymmen aınalysady?" – deıdі ol.