RUS
Мақала Қазақ ұлттық Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері Халел Ғаббасұлының (1888-1931) өмірі мен қызметіне арналған. Оның Семей губерниясындағы білім беруінен бастап Алашорда үкіметі құрамындағы белсенді саяси қызметке дейінгі жолын сипаттайды. Халел "Сарыарқа" газетінің редакторы және Алаш баспасөзінің ұйымдастырушысы ретінде ұлттық зиялы қауымның қалыптасуында және қазақ халқының автономиясы қозғалысында шешуші рөл атқарды.
Мақалада оның Әлихан Бөкейхан мен Жақып Ақбаев сияқты ықпалды қайраткерлермен кездесулері, сондай-ақ ХХ ғасырдың басындағы революциялық оқиғаларға қатысуы қарастырылады. Оның қазақ комитетінің мүшесі ретіндегі қызметіне және халықтық милиция мен Алашорда құжаттарын құруға қосқан үлесіне ерекше назар аударылады.
Халел Ғаббасұлы 1928 жылы қамауға алынып, 1931 жылы атылғаннан кейін 1988 жылы ақталды. Мақала оның қазақ білімі мен мәдениетін дамытуға белсенді үлес қосқан ұлттық қайраткер ретіндегі маңыздылығын, сондай-ақ қазақ халқының бостандығы мен автономиясына деген ұмтылысын көрсетеді.
Халел Ғаббасұлы (1 казан 1888 жыл – сәуір 1931жыл) – Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, Алашорда үкіметінің Семей облысынан сайланған мүшесі, автономиялық өкімет басшысы Әлихан Бөкейханның орынбасары, ұлтжанды қайраткер, жалынды саяси публицист, Алашорда үкіметінің үні «Сарыарқа» газетінің редакторы, Алаш баспасөзін тудырып, дамытушы, ұйымдастырушы, ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілі.
Халел Ғаббасұлы Семей губерниясының Шаған болысында ауқатты отбасы шаңырағында дүниеге келген. Арғы аталары – Семей өңіріндегі тобықты руы ішінде тұрған тарақты сойынан. Бірақ белгілі бір себеппен (сірә, саяси) тегін «татар, кірме төлеңгіт» деп көрсеткен. Бұл жайлы 1928 жылы 10 қарашада ОГПУ тергеушісіне берген жауабында Халелдің өзі «Арғы ата-тегім - татар, ұста болган. Төлеңгіт - бұл қоғамдық жік, сұлтандар мен төрелердің қызметшісі ретінде калыптаскан. Менің ата-бабам сондай кірме дәрежесінде өмір сүрді» деген. Семей қаласында приход бастауыш мектебінде, орыс-қазақ мектебінде оқып, ерлер гимназиясын бітірген. Заң факультетінде оқыды, Мәскеу университетінің физика-математика факультетін бітірді, 2-дәрежелі диплом алды. 1901-1909 жылдар аралығында земство Төлеген қазақ стипендиясына гимназияда оқыды. Сол жылдары Халил құпия революциялық үйірмеге барды, оның мүшелері Отан бостандығы үшін күресуге шақырып, халыққа үндеулер шығарды, сонымен қатар жер аударылғандарға көмек көрсетті. 1909 жылдан 1910 жылдың күзіне дейін Семей уезінің Сейтенев болысында ауыл мектептерінде мұғалім болып жұмыс істеді.
1911 жылдың көктемінде студенттік ереуілге қатысқаны үшін университеттен шығарылды. Бұл үйірмеге жиі келуші Жақып Ақбаев болды, ол сол жылдары қазақ зиялыларының ықпалды көшбасшыларының бірі болды. Ақбаевтың өзі белсенді рөл атқарған XIX ғасырдың басындағы революциялық толқулардан кейін ол Омбыдан Семей түрмесіне қуылды. 1905 жылы Х. Ғаббасұлытың айтуынша, ол Ақбаевпен кездесуге жиі барған. 1906 жылы Халел Семей қаласында «Выборг үндеуіне» қол қойғаны үшін жазасын өтеп жатқан Әлихан Бөкейхановпен кездесті. Бірақ, Халел Ғаббасұлы осы жылы күзде қайта оқуға түсіп, 1915 жылы университетті алтын медалімен бітіріп шығады.
Халел Ғаббасұлының қоғамдық-саяси көзқарасы 1910-1915 жылдарда Мәскеу университетінде оқып жүрген кезеңдерде толық қалыптасты десек, бұл көзқарастың туу негізі әріден, осы Семей ерлер гимназиясында оқыған жылдарында басталған болатын. Ол жайлы Халел Ғаббасұлы былай дейді «Бөкейхановпен келесі кездесуім 1912 жылы өтті. Онда ол Петроградта еді, Ақбаевты сонда шақыртты, ал мен студент едім. Бөкейханов Мемлекеттік Думаға қазақ халқының өкілін жібермеу туралы 1908 жылы 6 маусым күнізаңның күшін жоятын қарсылық құжаттарын дайындау үстінде болатын”.1915-1917 жылдары Халел Ғаббасұлы Орталық кредиттік басқарманың Семей бөлімшесінің шағын кредиттер жөніндегі басқарушысы, кейін Мемлекеттік банктің Семей бөлімшесінің инспекторы болып жұмыс істеді.
Халел Ғаббасұлының саяси көзқарасының қалыптасуына, біріншіден, Мәскеу Мемлекеттік университетіндегі белсенді студенттік ортасы негіз болса, екіншіден, «Қазақ» газеті мен оны ұйымдастырушылар, қоғамдық пікір таратушы ұлттық арыстарның ықпалы күшті болғандығын 1916 жылғы көтеріліс көрсетіп берді. Ақ патша құлағаннан кейін Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш зиялылары әр жерде қазақтың өз съезін өткізбек болады. Тұңғыш қазақ съезі 1917 жылы сәуірде Орынборда өткен Торғай облыстық съезі еді. Одан кейін айдың ортасында Семей облыстық съезі өтеді. Бұны ұйымдастырған қайраткерлердің бірі - Халел Ғаббасұлы.
1917 жылғы 22 маусымнан бастап - Семей облыстық жер комитетінің Қазақ комитетінің мүшесі. 1917 жылдың қазан айынан бастап жергіліктіқазақ комитеттерінің белсенді қолдауымен "Алаш" облыстық бөлімшелерінұйымдастыру басталды. Партияның Семей бөлімшесін Халел Ғаббасұлы басқарды. Алаш уақытша Семей комитетіне Халел Ғаббасұлы бастаған 11 адам қатысты. 1917 жылы Семей облысынан "Алаш-Орда" жалпықазақ халық кеңесінің мүшесі болып сайланды.
1917 жылы Райымжан Марсековпен бірге "Сарыарқа" газетін шығара бастайды. Сол кезде ол Земство басқармасы Қазақ комитетінің төрағасы болып сайланды және осы қызметте "Алаш"партиясы құрылған бірінші Бүкілқазақ съезіне қатысты. 1917 жылдың күзінде ол "Алаш" партиясының Семей облыстық комитетін басқарды.
Халел Ғаббасұлы съезд шешімінің негізін құрайтын халықтық милиция құру жобасын әзірледі. Осы съезде ол 25 мүшеден тұратын Алашорда үкіметінің құрамына сайланды. "Мемлекеттің жай-күйі" жер, ел тағдыры, білім, ғылым, әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайлар туралы ойларды, сондай-ақ оның қазақ демократиялық баспасөзін қалыптастыруға қосқан зор үлесін қамтиды. 1917-1920 жылдар аралығында Халел Ғаббасұлы ұлт қайраткері ретінде саяси істерде, халық қамқоры ретінде коғамдық жұмыстарда, шығармашылық тұлға ретінде әдеби, саяси көсемсөздерімен Алаш қозғалысының беделді қайраткері ретінде елге еңбегін сіңірді. Оның қоғамдық-саяси қызметі үш үкіметтің: Уақытша үкімет, Алашорда үкіметі, Кеңес үкіметінің билік кезеңдерінде өтті.
1918 жылдың көктемінде Жетісу аумағының бір бөлігі большевиктердің қол астында болды, олар жаппай қамауға алып, бейбіт тұрғындарға қатысты жазалау саясатын жүргізді. Наурыз айының басында Алаш-орда облыстық және уездік кеңестерінің мүшелері қамауға алынды. Бұл туралы Халел Ғаббасұлына хабарлады және ол Мәскеудегі ағайынды Досмұхамедовтарға тұтқындарды босату қажеттілігі туралы жеделхат жолдады.
Халел Ғаббасұлының келесі жетістігі - Әлихан Бөкейханның берген тапсырмасы бойынша И.Сталинмен келіссөз жүргізуі. Халел қазақ халқының еркіндігін аңсады. Әлихан Бөкейханның арнайы тапсырмасымен “Алаш” партиясының Семей облыстық комитетінің төрағасы Халел Ғаббасұлы 1917 жылдың 5-13 желтоқсан күндері аралығында Орынборда өткен II жалпықазақ съезінде қазақ-қырғыз ұлт автономиясы милиция, Ұлт кеңесі туралы баяндама жасап, ондағы ұсыныстар мен пікірлердің негізінде арнайы қаулы қабылданды. 1918 жылы 2 сәуірде "Алаш-Орда" төрағасы А.Бөкейхановтың тапсырмасы бойынша Семей қаласынан Ғаббасұлы ұлт істері жөніндегі халық комиссары ретінде Сталинмен келіссөздер жүргізді. Осы келіссөздер барысында Алашорда басшылары В.Ленин мен И.Сталиннің талабы бойынша "кеңестік билікті елдегі барлық автономды мемлекеттік құрылымдардың орталық билігі ретінде" тануға мәжбүр болды. Сталинмен болған әңгіме барысында Халел Ғаббасұлы ең алдымен Кеңес өкіметінің Алашорда үкіметін ресми түрде танып мойындауын талап еткен. Сондай-ақ қазақ автономиясы туралы пікір алысуда өз ойын тайсалмай айтып, ұлт мүддесін қорғап сөйлейді. Оған сол кезде “Сарыарқа” газетінде жарық көрген екі өкімет басшылары арасындағы келіссөздер мәтіні айғақ болады.Нәтижесінде Қазақ ұлттық автономиялық үкіметі Алаш Ордаға тең деген шешімге келді.
1918 жылы маусымда Ғаббасұлы Алаш-Орда құжаттарын жасауға белсенді қатысты: "Кеңес өкіметінің заңнамасына қатысы", "Земство туралы", "Алаш-Орда жанындағы әскери кеңес құру туралы", "Облыстар мен уездерде Алаш-Орда кеңестерін ұйымдастыру туралы" және т.б. 1921-1922 жылдардағы аштық кезінде ашыққан халыққа жәрдем ұйымдастыру, медициналық іс-шараларды өткізу, оған басшылық жасау ісіне көмектесіп, өз тарапынан үлес қосуда да көп жұмыстар атқарды.
1924 жылы 29 желтоқсанда география қоғамының ұйымдастыруымен өткен Абайды еске алу кешінде “Абайдың өмірбаяны” деген тақырыпта баяндама жасады. 1926 жылдың ақпан айында Халел Қазақ АССР Жоспарлау комитетіне қызметке шақырылады. Онда ол төралқа мүшесі, ғылыми қызметкер, сектор меңгерушісі болған. Халел Ғаббасұлының үстінен жалған жала ұйымдастырып, қудалау осы кезде басталған. Алғашында 1926 жылыбала-шағасымен елге демалысқа келген Халелді Семейде бір рет тергеугеалып, дәйекті деректердің жоқтығынан амалсыз босатқан. Екінші рет, 1928 жылы 16 қазанда Халел Ғаббасұлы Семей қаласында Қазақ АКСР Жоспарлау комиссариатында қызмет істеп жүргенде тұтқындалып, қамауға алынды.Қиыннан қиыстырылған «қарулы көтеріліс» ұйымдастыруға талпынды» деген айып тағылды. 10 қарашада Қылмыстық істер кодексінің 58-бабының 13, 17 тармақтары бойынша жауапқа тартқан. 1931 жылы «үштіктің» шешімімен Жүсіпбек Аймауытұлы, Дінмұхамед Әділов, Ахмедсана Юсуповтармен қатар бір мезгілде Мәскеудегі Бутырка түрмесінде атылып, құрбандыққа ұшырады. 1988 жылы атыстан жүз жыл өткен соң ақталды.
Халел Ғаббасұлының заман жайын жұртқа ұғындыра білуімен бірге, оның Абай идеясын, Алаш арыстарының ой-танымдарын бойына сіңіріп, оны ұлт ісінде нақты пайдаланғанына, дамытқанына куә боламыз. Семей облыстық Земствосы Халел Ғаббасұлының басшылығымен сот және іскер ісінен бөлек, халыққа білім беру ісінде де қомақты жұмыстар атқарды. Алаш көсемі Алихан Бөкейхан айтқандай, «Земство қолға алып қылатын істің бір зоры - бала оқыту. Земство мектеп салады. Медресе көрмеген бала болмайды». Осы орайда Халел басқарған Семей Земствосы Семейде ұлттық білім беру жүйесінің негізін қалап, дамытуға белсене қатысқанын ерекше атап өтуқажет. Сонымен қатар Халел мұқтаж елге қаржылай көмек те көрсетіп тұрған. Бұл жайында «Қазақ» газетіне жарияланған мына дерекке назар аударсақ: “Өзгелер оқу жолында қымбатшылық орындарда жүрген екістудент өз жырын жырып басшылық етіп тұр. Көп дүниеде еркін тіршілікетіп жүрген жандарға бұл үлгі”.
Халел Ғаббасұлының публицистік қуатын көрсетіп, көсемсөз жанрындағы жаңашылдығы мен қайраткерлік болмысын биіктеткен, сол кезеңдегі тарихи мәні бар қоғамдық факторларға баға беретін аналитик ретінде қырын ашқан мақаласы - «Мемлекет күйі». Жарияланған мақалалары арқылы ол өз халқына дұрыс жол көрсетті, бағыт берді, өз заманының өзекті мәселелерінбаяндап, халықты саяси хабарлармен хабардар етіп отырды. Рухани тағылымды жаңартты. Жалпы «Сарыарқа» газетінде «Ішкі хабарлар», «Ел хабарлары», «Газеттен», «Сыртқы хабарлар», «Тілшілерден», «Россия хабарлары» және «Семей хабары» деген тұрақты айдарлары болған. «Көлемітөрт беттен тұратын газеттің «Тілшілерден», «Газеталардан», «Ішкіхабарлар», «Сыртқы хабарлар», «Оқшау сөз», «Басқармадан», «Өлең» сияқты айдарлары тұрақты түрде берілді. Бұл газеттің басқа басылымдардан ерекшелігі десек те болады. Сонымен қатар, тарихи өзгерістерді тамыршыдай тап басып, әдеби-көсемсөздік шығармашылығында тарих білгірі ретінде дараланып, Еуропа мен Ресейдегі саяси жағдайларды жіктеп, ұлттық мүдде тұрғысынан пайымдар жасай білген.
Қорытындылай келе, бостандық, азаттық, тәуелсіз ел болу идеясын төл әдебиетте көсемсөз жанры арқылы көтерген Алаш көсемдерінің ісін жалғастырған - Халел Ғаббасұлы. Оның саяси көсемсөздері халыққа Алашорда автономиясының мұраттарын түсіндіріп қана қоймай, өз заманы мен қазақ публицистикасының келешек дамуына да өнегелі үлгі болды.Халел тұңғыш тәуелсіз мемлекеттің органы болған «Сарыарқа» газетінің құрылтайшысы, ұйымдастырушысы, редакторы және бас мақалаларын жазған авторларының бірі болған, ұлттық публицистиканың көкжиегінкеңейткен шығармашылық тұлға және оның редакторлығымен шыққан«Сарыарқа» газетіндегі еңбектерде оның қолтаңбасы, пікірі, пайымы бар деп есептейміз. Халел Ғаббасұлының аз ғана көсемсөздік мұрасы Алаш мүддесі тақырыбына арналады.
Қорытындылай келе, бостандық, азаттық, тәуелсіз ел болу идеясын төл әдебиетте көсемсөз жанры арқылы көтерген Алаш көсемдерінің ісін жалғастырған - Халел Ғаббасұлы. Оның саяси көсемсөздері халыққа Алашорда автономиясының мұраттарын түсіндіріп қана қоймай, өз заманы мен қазақ публицистикасының келешек дамуына да өнегелі үлгі болды.Халел тұңғыш тәуелсіз мемлекеттің органы болған «Сарыарқа» газетінің құрылтайшысы, ұйымдастырушысы, редакторы және бас мақалаларын жазған авторларының бірі болған, ұлттық публицистиканың көкжиегінкеңейткен шығармашылық тұлға және оның редакторлығымен шыққан«Сарыарқа» газетіндегі еңбектерде оның қолтаңбасы, пікірі, пайымы бар деп есептейміз. Халел Ғаббасұлының аз ғана көсемсөздік мұрасы Алаш мүддесі тақырыбына арналады.
Авторы:
КАПТАГАЕВА БАЛЖАН
Дереккөздер
1. ХАЛЕЛ ГАББАСОВ И ГАЗЕТА «САРЫАРКА»
2. Х.Ғаббасов туралы Wikipedia мақаласы
3. Х.Ғаббасов туралы әдебиеттер
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы – «Ғылыми бөлім»