RUS
Ең алдымен, Ибрахим Камалдың айтуынша, өндірісті локализациялау - қандай да бір шетелдік компания тауарының белгілі бір бөліктерін де сол елде өндіру ісін жолға қою. Импортты алмастыру – импортты ел ішінде өндірілген тауарлармен алмастыру. Әлемнің көптеген елдері импортты шектеу кезеңінен өтті және қазіргі уақытта мұндай саясатты қолдануды жалғастыруда.
Мұның себебі қарапайым - біз ел ішінде неғұрлым көп өндірсек, экономикамыздан соғұрлым аз ақша кетеді. Өнеркәсіп құру - экономикалық өсуді ынталандырудың ұзақ мерзімді және тиімді құралы, өйткені бұл жұмыс орындары ғана емес, сонымен қатар технология, инфрақұрылым және салық. Өндіріс экономикаға мультипликативті әсер береді, табиғи ресурстарды қарапайым өндіру және оларды минималды өңдеуді қамтамасыз ете алмайды.
Өкінішке қарай, Қазақстан 30 жылдық тәуелсіз дамудан кейін көбіне табиғи ресурстарды экспорттаумен айналысатын ел болып қала берді. Экономиканың нақты, өндірістік секторын дамыту мақсатында шикізат кірістерін пайдалану жөніндегі барлық декларациялар мен жоспарларға, сондай-ақ осы ұрандарға жұмсалған миллиардтаған долларларға қарамастан, біздің елімізде өндірісті оқшаулау және импортты алмастыру деңгейі төмен болып қалуда.
Бұл проблеманы еңсеру және ел экономикасына қуатты серпін беру үшін Қазақстанда өндірісті локализациялау мәселелерімен тікелей айналысатын арнайы уәкілетті орган құру мәселесі көмектесе алар еді. Бәлкім, біз үшін бұл жағдайды оңалтудың жалғыз жолы шығар.
- Ибрахим, шетелдік инвесторлар, әсіресе мұнай-газ саласындағы инвесторлар, Қазақстанда жасалған тауарлар мен қызметтерге басымдық берілетінін бірнеше рет айтқан еді. Бұл компанияларда тіпті «жергілікті қамту» бөлімдері де бар. Мұны локализация деп қарастыруға болмай ма?
- Өкінішке қарай, жоқ. Заңнама мен келісімшарттар инвесторлардың қазақстандық компаниялардың тауарларын, қызметтерін және жұмыстарын сатып алу міндетін қарастырады.
Ал қазақстандық компания дегеніміз не? Бұл - Қазақстанда құрылған, еліміздің заңнамасына сәйкес тіркелген және жұмыс істейтін заңды тұлға. Оның құрылтайшылары шетел азаматтары немесе компаниялары болуы мүмкін, сонда да, ол қазақстандық компания. Ал бұл шетелдік компания өзінің бас ұйымынан бірдей тауарларға тапсырыс бере алады, оны осында кеденнен өткізіп, инвесторға сатады. Оның барлық қазақша мазмұнының ішінде компания бірнеше кабинетті жалға алатын қазақстандық бизнес орталығындағы мекенжайы ғана болады. Қазақстанда тіркелген, құрылтайшысы немесе бенефициары шетелдік компания болып табылатын ЖШС жергілікті бизнес емес, локализация емес. «Қазақстандық мазмұнның» проблемасы осы – бұл шетелдік өндірушілерді өз өнімдерін біздің елге көшіруге ынталандырмайды, жай ғана елде ресми өкілдік етуге мүмкіндік береді.
- Түсіндіріп жіберсеңіз, сонда шетелдік компаниялар шартқа отыру үшін осы жерде мәселен ЖШС тіркеп, жергілікті бизнес атын жамылып жүре ме?
- Бірнеше мысал келтірейін. Мәселен, құрылыс бас мердігерлігі: шетелдік құрылыс компаниясы Қазақстанда ЖШС тіркейді, бірақ оның басқарушылары - директорлары, үйлестірушілері - шетелдіктер. Олар келісімшарттардың қаймағын сүзіп алады, ал қазақстандықтар – тек жұмысшылар және жұмысқа ілігу үшін өзара баға түсіруге мәжбүр болып отырған қосалқы мердігер компаниялар.
Bechtel компаниясының президенті, «Senimdi Kurylys» ЖШС құрылтайшысы Джастин Сиберелдің Қазақстанға сапары баршаға мәлім. Оның сапарының мақсаттары мен себептері мұнай-газ қоғамдастығында қызу талқыланып жатыр. Бұл - жоғарыда айтқанымның көрнекі әрі өкініш тудыратын мысалы.
Мысалы, құны шамамен 40 млрд АҚШ долларын құрайтын ТШО-ның «Болашақ кеңею жобасын» (БКЖ) алайық. Бұл жобада қандай өндіріс локализацияланды? Бұл сұраққа ешкім нақты жауап бермейді, біз БКЖ жобасымен қатар бастауға мүмкіндік беретін бірде бір зауытқа бара алмаймыз, дегенмен әлемдік тәжірибеде жобаның құны 1 млрд доллардан асса, ондағы қызметшілерді оқыту және мұндай объектілерге қызмет көрсету міндеттемесі - норма, ал құны 5 млрд доллардан асатын болса, күрделі жабдықтар мен қосалқы бөлшектер өндірісін локализациялау және импортты алмастыру - жазылған немесе жазылмаған міндет болып саналады.
Локализация мәселесі барлық жерде бар. Шетелдік жобалау ұйымдары жобалау сатысында шетелдік жабдықты орнатады, жобалық шешімдерді әрі қарай өзгерту мүмкін емес. Кепілдендірілген жеткізушілері бар өндірушілер бір нәрсені локализациялайтынын елестету қиын.
- Сіздің пікіріңізше, шетелдік инвесторлар шын мәнінде локализацияға да, импорт алмастыруға да мүдделі емес пе?
- Меніңше, локализация және импортты алмастыру – мемлекеттің ұлттық мүддесі, сондықтан да осы жөніндегі уәкілетті орган құру арқылы ғана мәселелерді шешуге болады.
Менде Emerson қосалқы бөлшектерінің өндірісін локализациялау кейсі болды. Біз меморандумға қол қойдық, инвестициялық жоспар жасадық, локализация тізімдемесін белгіледік. Бірақ Emerson жобаның бюджетін білгенде, олар жер қойнауын пайдаланушымен тікелей диалог бастады, жер қойнауын пайдаланушы локализациясыз сатып алуға келісті.
Бұл кезеңде мен бастамашылық етуді ұсынып отырған мүдделі органның болуы соңғы қадам болар еді.
Мен ұзақ жылдар бойы барлық деңгейдегі локализация туралы диалогтарға қатыстым. Меніңше, бұл саладағы серпіліске тек оқшаулау және импортты алмастыру жөніндегі уәкілетті ұлттық орган құру арқылы ғана қол жеткізуге болады. Тиісті өкілеттік пен дұрыс мақсат болса, тамаша нәтижелерге қол жеткізуге болады деп ойлаймын. Мұндай орган елде жұмыс істейтін шетелдік капиталға әсер етудің елеулі тетігіне айналар еді.
- Басқаша айтсақ, бұл үкіметке қойылуы керек сауал ғой?
- Ойын ережелерін мемлекет белгілейді және ол мұны отандық экономиканың игілігі үшін жасай алады және істеуі тиіс. Мұны шенеуніктер де түсінеді. Жақында ғана ҚазТАГ-тан жаңалық оқыдым. Онда Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев: «Ұзақ мерзімді келісімшарттар отандық және халықаралық компанияларды Қазақстандағы өндірісті локализациялауға ынталандырады», - дейді. Бұл мәселе Мұнай-газ машиналарын жасауды дамытудың халықаралық орталығы мен «PSA» ЖШС-н тарта отырып және солардың тікелей қатысуымен шешілетіні айтылған.
Ұзақ мерзімді келісімшарттар - ынталандыру үшін тамаша мүмкіндік, бірақ мұндай мүмкіндіктер туралы ақпараттандыру механизмі қалай қолданылатыны, бұл процесті қалай және кім қадағалайтыны және т.б,. ол белгісіз. Сондай-ақ, бұл мәселемен Мұнай-газ машиналарын жасауды дамытудың халықаралық орталығының мүшелері, яғни біз осы жылдар бойы локализация нәтижесін шығара ала ма деп күтіп отырған мұнай-газ операторлары айналысатыны алаңдатады.
«PSA» ЖШС-не келетін болсақ, бұл заңды тұлға өнімді бөлу туралы келісімдерде (ӨБК) Уәкілетті орган. Басқаша айтқанда, олардың басқа да басым міндеттері бар және локализацияны арттыру мәселелеріне қатысуы, менің ойымша, мүдделер қайшылығы орын алады, өйткені олардың мақсаты – өндірістің бөлінуін бақылау.
- Шетелдік өндірушілер Қазақстанда өнімін оқшаулап, өз технологияларын, білімін бөлісуге қаншалықты мүдделі? Мүмкін мәселе осында шығар?
- Осы жылдар ішінде біз АҚШ-тан Оңтүстік Кореяға дейін дүниежүзіндегі өндіріс орындарын араладық. Бірде-бір өндіруші кепілдендірілген пайдадан бас тартпайды, барлығы дерлік, әсіресе, қазақстандық тарап біздің жағдайдағыдай өз цехтары мен өндірістік базаны беруге дайын болса, өз өндірісін локализациялауға дайын екенін танытады.
Әлемге әйгілі сервистік компаниялар, оның ішінде жергілікті қамту іс жүзінде жоқ оффшорлық жобалар бойынша қызметтер де кезең-кезеңімен локализацияға дайын. Бірақ осы жылдар бойы біз бұл салада сол баяғы бір шетелдік қызмет көрсетушілерді көріп келеміз.
Қосалқы бөлшектерге бір оператордың ғана жылдық бюджеті 300 млн доллардан асады, қызмет көрсету бюджеті одан да жоғары. Мұндай жағдайда локализация бойынша нақты жобалардың жоқтығын түсіндіру өте қиын. Көп мүмкіндікті құр жіберіп алдық, бұл –факт. Алайда бүгінгі импорт алмастыру мен локализация – ертеңгі жұмыс орындары мен дамыған экономика екенін ұмытпауымыз керек.